Σημείωση προέλευσης. Η αναφορά «lâyiha» του δασικού μηχανικού Οσμαν Ραγίπ Εφέντι του 1861 παρουσιάστηκε από την Arzu Baykara Taşkaya στο 5ο Διεθνές Μεσογειακό Συνέδριο (Μερσίνη, 13–14/1/2024) και προέρχεται από τον φάκελο του Μεγάλου Συμβουλίου (Meclis-i Vâlâ) των Οθωμανικών Αρχείων της Τουρκικής Προεδρίας: BOA, MVL 788/13 (Baykara Taşkaya 2024).

Μετά τον Κριμαϊκό Πόλεμο και στο ύστερο Τανζιμάτ, η Οθωμανική Αυτοκρατορία θεσμοθετεί ποσοτικοποίηση, λογιστική ευταξία και κεντρική επιστασία στους φυσικούς πόρους. Το 1857 ιδρύεται στην Κωνσταντινούπολη η Σχολή Δασικών Μηχανικών με έντονο γαλλικό υπόδειγμα και τον Louis Tassy ως εντεταλμένο της Β΄ Γαλλικής Αυτοκρατορίας. Ανάμεσα στους εννέα πρώτους γαλλόφωνους αποφοίτους συγκαταλέγεται ο Οσμάν Ραγίπ Εφέντι, ήδη από το Μεταφραστικό Γραφείο της Υψηλής Πύλης. Με αυτή τη διττή παιδεία, φτάνει στη Λέσβο το 1861 και συντάσσει την υπηρεσιακή «ταπεινή αναφορά» για το πευκοδάσος της Μυτιλήνης.

Η επιλογή της Λέσβου δεν είναι τυχαία, νησί με ευρύτατα πευκοδάση, εδραία ελαιοοικονομία και κομβικούς λιμένες. Το κείμενο δεν περιορίζεται σε περιγραφή, συγκροτεί τον χώρο ως διοικητικό αντικείμενο, ορίζει όρια σε «ώρες πορείας», αναδεικνύει τα στόμια της κυκλοφορίας και εγκαθιστά καθεστώς κρατικής αναγνωσιμότητας και χρονικής διακυβέρνησης. Η Λέσβος προβάλλει ως παλίμψηστο μνήμης, δικαιωμάτων και χρήσεων, όπου ο χρόνος της φύσης επιδιώκεται να ευθυγραμμιστεί με τον χρόνο της αγοράς.

Το όριο του δάσους δεν αποτυπώνεται με συντεταγμένες, αλλά ως αλυσίδα οικισμών, ραχών και λιμενίσκων που κλείνει περίμετρο είκοσι έως είκοσι δύο ωρών (περίμετρο ~70 km). Το σώμα του δασικού περιβλήματος εκτιμάται σε μήκος περίπου οκτώ ώρες και πλάτος δύο έως δυόμισι, από τον Μανταμάδο έως το Αμπελικό. Πρόκειται για πρακτική διοικητική λύση, χαμηλού κόστους τεχνολογία περίκλεισης και αποτελεσματικό εργαλείο επιτήρησης.

Το ανάγλυφο αποδίδεται ως πετρώδες και ασβεστολιθικό, με νησίδες μικροκλίματος. Η μετεωρολογική σκιαγράφηση με ήπιες βροχές, σπάνιο χιόνι και ανέμους με προστατευτική δράση συνηγορεί ότι δεν αναμένονται ακραία διαβρωτικά φαινόμενα στους οικισμούς πέριξ του δάσους. Εξαίρεση αποτελεί η Καλλονή (Kolonya ή Kuliye), όπου επισημαίνεται υγειονομικός κίνδυνος ελονοσίας λόγω στάσιμων νερών και υπονόμων, με ανάγκη ειδικής μέριμνας για τη «Yedipade Karyesi», με τους «Επτά οικισμούς» και την μεταξύ τους απόσταση των 10΄ έως 15΄ λεπτών.

Οι δύο κύριοι χείμαρροι παρουσιάζουν θερινή ανυδρία και, εξαιτίας της βραχώδους και απότομης κοίτης, αποκλείουν την πλεύση κορμών. Η μεταφορά μετατοπίζεται στους μόλους, τις αποβάθρες και τις θαλάσσιες διόδους.

Η οικονομία του ξύλου αναγιγνώσκεται «από το συνεργείο στον μόλο». Καταγράφονται οι Tahtacı (Αλεβίτες, τουρκμάνοι δασόβιοι πληθυσμοί) με ~40 σκηνές στο δάσος, τα δρομολόγια, τα φορτώματα των ζώων και με ετήσιο φόρο τα 600 kuruş προς το Ταμείο Εσόδων Μυτιλήνης. Ο αρχηγός τους δηλώνει συστηματικά μικρότερες ποσότητες ώστε να αποφεύγονται οι φόροι. Επιπλέον 700 εργάτες ερχόμενοι από τη Ρούμελη για εποχιακή εργασία, χωρίς να διευκρινίζεται αν αφορά περιοχές της Ρούμελης υπο την οθωμανική κυριαρχία ή τη Ρούμελη που είχε ενταχθεί στο Ελληνικό Βασίλειο.

Στη μικροαριθμητική της αγοράς ξυλείας αποδίδει τις 20 σανίδες/ημέρα ανά εργάτη, ~100 σανίδες μεταφέρει κάθε ζώο, ημερομίσθιο να είναι 12 kuruş για τον άντρα (γυναίκα 5, παιδί 3). Το κόστος ζώου 15 και ζεύγους βοδιών 20–22 και με το περιθώριο κέρδους να φτάνει ~9 παράδες/σανίδα.

Σε αυτά τα στενά περιθώρια κέρδους, η «γενικευμένη οδοποιία» δεν συνεπάγεται και σε «δίκαιο κέρδος» αλλά συχνά οδηγεί στην ταχύτερη φθορά του αποθέματος. Έτσι ο Ραγίπ αντιπροτείνει εγκράτεια στις οδικές επεμβάσεις και ενίσχυση ελέγχων στα στόμια (λιμάνια, τελωνεία), όπου η αξία συμπυκνώνεται και εκρέει.

Οι φθορές αποτυπώνονται σε τρία χαρακτηριστικά μοτίβα. (α) Αποφλοίωση με επιτόπια φόρτωση ~400 κανταριών φλοιού στην αποβάθρα της Πύρρας, τιμή 8–8,5 kuruş/kantar. (β) Καμίνια κατράμι/πίσσας (katrân ve zift) με 35–40 καμίνια «στα βάθη» της Αγιάσου με τις τιμές πώλησης να καθορίζονται στην αποβάθρα. (γ) Τεχνητή ξήρανσης με καύση του δάσους, για στέγνωμα, πώληση 4–4,5 kuruş/100 kıyye (eski okka ή kara okka ~1,28 kg) και εξαγωγές προς Σμύρνη, Χίο, Κρήτη, Τσεσμέ.

Παράλληλα, το τελωνείο μεταφέρεται από μισθωτές, στην δημόσια εποπτεία (Μάρτιος 1277/1860) ενώ αποκαλύπτει ότι μέχρι τότε καταγράφονταν στα βιβλία οι «μισές» εγγραφές στις εισαγωγές!!! Έτσι ζητείται η συστηματική συμπλήρωση των βιβλίων καθώς χωρίς αξιόπιστες εγγραφές, «δεν υπάρχει λογιστική ευταξία».
Στο ύστερο Τανζιμάτ, ιδίως στη μεταιχμιακή ζώνη δάσους–καλλιέργειας (ζώνη διεπιφάνειας/κατωφλίου), το ιδιοκτησιακό δεν προβάλει ως «καθαρό δίκαιο», αλλά ως πλέγμα πρακτικών υπο συνύπαρξη πολλαπλών κανονιστικών καθεστώτων, κρατικών και εθιμικών, που παράγουν χώρο, τίτλους και καθεστώτα πρόσβασης.

Η §5 φωτίζει ακριβώς αυτή τη συνθήκη, καθώς «οι κάτοικοι παλιότερα είχαν χωρίσει και μοιράσει το δάσος χωρίς όμως να έχουν κάποιο έγγραφο ή πιστοποιητικό», δηλαδή η πρόσβαση εδραιώθηκε ως κοινοτική ρύθμιση εθιμικού δικαίου και όχι ως τυπικός τίτλος. Πάνω σε αυτό το εθιμικό υπόβαθρο αρθρώνεται μια ισχυρή ιστορική αφήγηση–μνημονικό υπόστρωμα. Κατά την §5, (πιθανά) επικαλούμενοι την άλωση της Μυτιλήνης το 1462, «οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις… αποδόθηκαν στους ντόπιους κατοίκους σε ένδειξη ευγνωμοσύνης του σουλτάνου».

Η ρητορική ευθυγραμμίζεται με τη λογική sulḥ/aman (ειρηνική παράδοση/εγγύηση με ανταλλάγματα), και όχι κατ’ ανάγκην με παραγωγή mülk. Άλλωστε, για το 1462 η έγκυρη ιστοριογραφία καταγράφει πολιορκία, βομβαρδισμό και παράδοση του φρουρίου, ακολουθούμενα από εκτελέσεις και εκτεταμένες αιχμαλωσίες-εξορίες (~11.000), συνεπώς δεν τεκμηριώνεται γενικευμένη παραχώρηση κυριότητας «ως ανταμοιβή» ούτε στην τουρκική ούτε στην ελληνική βιβλιογραφία.

Επομένως η §5 (bi’l-tevdi ve’r-rıza — ειρηνική παράδοση και «εμπιστευτική εκχώρηση» με συναίνεση) ερμηνεύεται ευστοχότερα ως υστερόχρονη διοικητική μνήμη της λογικής sulḥ/aman και όχι ως απόδειξη καθολικής μετατροπής γαιών σε mülk. Ενδεικτικά, το ίδιο το κείμενο αναφέρει «…(όταν) κατακτήθηκε (η Μυτιλήνη) προς δυσμάς, ο εγκατεστημένος πληθυσμός της, με παράδοση και με τη συναίνεσή του, έθεσε τον τόπο υπό την υψηλή προστασία του Οθωμανικού Κράτους· ως ανταμοιβή από τον Σουλτάνο, οι καλλιεργούμενες γαίες παραχωρήθηκαν και χαρίστηκαν στους εγκατεστημένους κατοίκους…», όπου terk ve ihsân («παραίτηση-εκχώρηση και ευεργετική παραχώρηση») σηματοδοτεί χάρη και προστασία αλλά δεν συνιστά αυτοδικαίως ατομική κυριότητα τύπου mülk χωρίς πρόσθετη τεκμηρίωση (tahrir, tapu κ.ά.). Συνεπώς, ελλείψει τίτλων, δεν τεκμαίρεται καθολική μετατροπή σε mülk· προκύπτει πεδίο επιλεκτικής νομιμότητας όπου η κοινοτική χρήση συνυπάρχει με μεταγενέστερες αξιώσεις κυριότητας. (βλέπε Αλεξίου, Σ. (2021), Αναγνώστου, Ι. Σ. (2011), İnalcık, H., & Quataert, D. (Eds.). (1994)).

Η διάγνωση του Ραγίπ οδηγεί σε συγκεκριμένη δέσμη μέτρων. Καταστροφή καμινιών πίσσας και κατραμιού, αυστηροποίηση ποινών για αποφλοίωση, εγκατάσταση δεκαπλού πλέγματος φύλαξης στα όρια και στους λιμενίσκους από την Αγία Παρασκευή, Μανταμάδο, Νέες Κυδωνίες, Κώμη, Μέσα, Tade (Λόφος· πιθανώς Σκάλα Πολιχνίτου), Πύρρα, Βασιλικά, Αγιάσος, Αμπελικό με ενίσχυση τελωνείων από εκπαιδευμένο προσωπικό και ανασυμπλήρωση των βιβλίων.

Κρίσιμο είναι ότι η βόσκηση αναγνωρίζεται ως κοινωνικο-οικολογική ανάγκη· η επιτήρηση πρέπει να διατάσσεται ώστε οι καμένες και γυμνές ζώνες να εκτονώνουν την πίεση από τις συστάδες σε αναγέννηση. Η ταξινόμηση των πεύκων είναι τριμερής με τα «μεγάλα» ~50.000 άτομα, με περίμετρο 1-1,5 μ (ρημαγμένα από ρητινοληψία και πλέον χρήσιμα μόνο για προσάναμμα), τη «μεσαία κλάση» (50–80 εκ.) ήδη υπο υλοτομία και «αν δεν διαταχθεί η διατήρηση τους, σύντομα το δάσος θα γίνει έρημος», και τα «μικρά» <0,50 εκ. που είναι ευάλωτα σε παράσιτα (san’at-ı sâlis) και στις ανθρώπινες ενέργειες. Η προτεραιότητα τίθεται στη «μεσαία κλάση» πεύκων διαφορετικά «το δάσος θα γίνει έρημος».

Στους ρυθμούς παραγωγής, η ελαιοοικονομία έχει δομικό προβάδισμα. Η αποθήκευση μέχρι τον Μάρτιο και οι άδειες είσπραξης της δεκάτης (öşür) συγκροτούν χρονική διακυβέρνηση που ευθυγραμμίζει την αγορά με κύκλους σταθερότητας. Με τις χερσαίες μεταφορές ακριβές και τη θαλάσσια διακίνηση κυρίαρχη, το επιχειρησιακό βάρος μετατίθεται στα τελωνειακά στόμια και στις μικρές λιμενικές εγκαταστάσεις, όπου ο έλεγχος είναι ταυτόχρονα φθηνός και αποδοτικός.
Η lâyiha συγκροτεί το δάσος ως διοικητικό αντικείμενο κρατικής αναγνωσιμότητας, μέτρησης και ρύθμισης.

Με ενιαίους κανόνες και καταγραφές, οι ποσότητες και οι τιμές γίνονται συγκρίσιμες, οι ροές ελέγχονται και τα έσοδα εκκαθαρίζονται λογιστικά. Όταν υποχωρεί η κανονιστική σαφήνεια και οι αποφάσεις είναι πολυεπίπεδες, η πρόσβαση ανακατανέμεται και αλλάζει η αξία. Η αναφορά δεν περιορίζεται στην περιγραφή· εισηγείται λειτουργικό σύστημα με θέσεις φυλάκων, χρονισμό της αγοράς και ενιαία βιβλία.

Δύο είναι τα κρίσιμα σημεία. Πρώτον, ο χάρτης αποδίδει τη στιγμή της σύνταξης· παγώνει τον χρόνο ενώ ο τόπος συνεχίζει να μεταβάλλεται, άρα απαιτείται ιστορία της στιγμής με υπογραφή, χρονολόγηση, δεδομένα και ρητή αβεβαιότητα. Δεύτερον, προϋποτίθεται «διπλή καταγραφή»· γενεαλογία δικαιωμάτων και γενεαλογία κάλυψης και χρήσεων, με ρητό on-map lineage για πηγές, αεροφωτογραφίες, ορθοφωτοχάρτες, ημερομηνίες και επίπεδα αβεβαιότητας.

Σήμερα αυτό υπηρετείται στα GIS/HGIS μέσω χρονικής στρωμάτωσης, πεδίων προέλευσης και εκδόσεων και διασύνδεσης με πρωτογενή τεκμήρια, περιλαμβανομένων προφορικών μαρτυριών και ιχνών επιτόπιας έρευνας που θα είναι ορατά προς όλους (μονοπάτια, πηγάδια, οικιστικά κατάλοιπα).

Συνοπτικά, ο Ραγίπ προκρίνει οικονομία μέσων και στοχευμένες παρεμβάσεις, με φύλαξη στα θαλάσσια στόμια, κατάργηση καμινιών πίσσας, απαγόρευση αποφλοίωσης, πλήρη τελωνειακά βιβλία και αποφυγή «βελτιώσεων» του οδικού δικτύου που επιταχύνουν τις εκροές.

Σήμερα η εστίαση οφείλει να μετακινηθεί από στατικές, μονοχρονικές ή διχρονικές θεωρήσεις και οπτικοποιήσεις χωρίς ρητή γενεαλογία και δήλωση αβεβαιότητας σε χρονικά στρωματωμένη, δικαιοκρατική χαρτογράφηση και θεώρηση. Με GIS/HGIS δύναται πλεόν να αποτυπώνονται οι όποιες μεταβολές του «σταθερού», εφαρμόζεται διπλή εγγραφή (on-map lineage δικαιωμάτων και κάλυψης/χρήσεων), δηλώνεται ρητά η αβεβαιότητα και διασφαλίζονται διαφανείς μηχανισμοί ελέγχου–διόρθωσης.

Ο χάρτης λειτουργεί ως θεσμικά ιχνηλάσιμη διαδικασία που θωρακίζει την περιβαλλοντική προστασία και τα κοινοτικά δικαιώματα πρόσβασης, αντί να καθηλώνει το δυναμικό πεδίο και να ανακυκλώνει παρωχημένες αξιώσεις και κοινωνικές ταξικές ασυμμετρίες πρόσβασης στη δικαιοσύνη.

Με αναλογική κατανομή αποδεικτικού βάρους, δημόσια τεχνική–νομική υποστήριξη και σαφείς δικλείδες ακρόασης και διόρθωσης, ώστε η πρόσβαση να είναι ισότιμη και ο χάρτης, η οπτικοποίηση αλλά και η θεώρηση και βούληση της διοίκησης να παρέχουν θεσμική διαφάνεια και πλήρη λογοδοσία.

*Ο Νίκος Χρυσάφης,είναι Πολιτικός Μηχανικός ΤΕ, Γεωγράφος, MSc GIS,Υπάλληλος Δ/νσης Δασών Λέσβου