Βρίσκω άκρως ενδιαφέροντα τα βιβλία του Έλληνα Φυσικού Γιώργου Γραμματικάκη σε σημείο που, πολλές φορές, αποσπάσματά τους εντάσσω στη διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών. Αξίζει, εδώ, να καταγράψω δύο παραδείγματα δια του λόγου το αληθές, με τα οποία ουδείς θα διαφωνήσει, αλλά κι αν διαφωνήσει είμαι σίγουρος ότι, θα βρίσκεται υπό την επήρεια του φόβου μήπως και τον δαγκάσει το πολυκέφαλο θηρίο του δογματισμού. Τα παραδείγματα: α) από το χώρο της Φυσικής και της Αστροφυσικής είναι συγκλονιστική κι άκρως ποιητική η εικόνα που δίνει ο Γιώργος Γραμματικάκης: στη διαδρομή της Μεγάλης Έκρηξης, σαν να φαίνονται κάποια «αψευδή ίχνη, τα δακτυλικά περίπου αποτυπώματα ενός απόντος, αιωνίως απόντος Θεού» ή, «ίσως, αν ο Δημιουργός του Σύμπαντος ήξερε ακριβώς τι ήθελε να κάνει, εκτός από τις ιδιότητες που κατά καιρούς του απέδωσε η Θεολογία, είχε ανάγκη να είναι και ένας εξαίρετος προγραμματιστής»· (από την «Κόμη της Βερενίκης»), β) από την «Αυτοβιογραφία του Φωτός»: «η αποθέωση του φωτός που απαντά στα κείμενα και στις τελετουργίες της Ορθοδοξίας, δεν έχει το όμοιό της στην εξέλιξη των θρησκειών. Πολλούς αιώνες μετά, σε μια παρόμοια αποθέωση, και από δρόμους ολότελα διαφορετικούς, επέπρωτο να φτάσει μόνο η επιστήμη». Αυτά τα δύο για τη συμπαντική πραγματικότητα και, πως, αυτή μπορεί να κατανοηθεί, με σαφή - διακριτά τα όρια πίστης και επιστήμης, σε καμιά, όμως, περίπτωση μη διαλεγόμενα. Απεναντίας, πολλές φορές σε σύγκλιση και ταύτιση.

Ομιλώ για διάλογο πίστης και επιστήμης, γιατί όχι και για σύγκλιση κι εξηγούμαι, κάμνοντας αναφορά σε δύο κείμενα του Γιώργου Γραμματικάκη, που σχετίζονται με την έννοια του χρόνου, συγκρίνοντάς τα με κείμενα του Μεγάλου Βασιλείου. Πράγματι, δεν είναι λίγοι εκείνοι που με την αλλαγή του χρόνου αναρωτιούνται τι είναι αυτό που ονομάζουμε χρόνος. Μια ματιά να ρίξει κανείς στην ποίηση θα γευτεί την εξής έκπληξη: «Χρόνος παρών και χρόνος παρελθών / Είναι ίσως και οι δυο παρόντες στον χρόνο τον μέλλοντα, / Και ο μέλλων χρόνος περιέχεται στον παρελθόντα χρόνο. / Αν όλος ο χρόνος είναι αιώνια παρών / όλος ο χρόνος παραμένει ανεξαργύρωτος», γράφει ο Τόμας Έλιοτ στο πρώτο από τα «Τέσσερα Κουαρτέτα» του. Με αυτήν, άλλωστε, την ποιητική έκπληξη αρχίζει ο Γιώργος Γραμματικάκης ένα άρθρο δημοσιευμένο στο ΒΗΜΑ, τα Χριστούγεννα του 1993, με τίτλο: «Διάλογοι υπό την απειλή του καινούργιου χρόνου» (ενταγμένο τώρα στη συλλογή «Κοσμογραφήματα»). Σ’ αυτό, λοιπόν, το άρθρο γράφει τα εξής εκπληκτικά για τον χρόνο: «…κατανοεί κανείς την επανάσταση που, ανάμεσα σε άλλα, έφερε η μεγαλοφυΐα του Αϊνστάιν όσον αφορά στην πραγματική φύση του χρόνου. Η ειδική θεωρία της σχετικότητας, που διατυπώνεται όσο ο Αϊνστάιν ήταν ακόμα υπάλληλος σ’ ένα γραφείο ευρεσιτεχνιών, ενοποιεί, κατ’ ουσίαν, το χώρο και το χώρο. Ο χώρος, με τις τρεις διαστάσεις του, είναι απόλυτα προσιτός στη νόηση και την εμπειρία μας. Ο χρόνος, αντίθετα, όχι μόνο είναι δύσκολο να οριστεί, αλλά έχει και φύση ποιοτικά διάφορη. Ο αταίριαστος εντούτοις αυτός γάμος του χώρου με τον χρόνο έλυσε – όπως γίνεται και με κάποιους αταίριαστους γάμους στη ζωή – πρακτικά αδιέξοδα, ενώ είχε βαθύτατες συνέπειες στην κατανόησή μας για τον κόσμο. Ο χωρόχρονος, με τον τρισδιάστατο χώρο και το χρόνο ως τέταρτη διάστασή του, είναι στο εξής ο βασικός ιστός του Σύμπαντος».

Ετούτη η ερμηνεία του χρόνου, υπό το ερευνητικό φως της επιστήμης, μπορεί όχι μόνο να παραλληλιστεί αλλά και να ταυτιστεί με τις θεολογικές αρχές πάνω στις οποίες θεμελιώνεται, λόγου χάριν η διδασκαλία του Μεγάλου Βασιλείου για τον χρόνο, ανεξάρτητα από τη διαφοροποίηση ορισμένων προϋποθέσεων· ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, πως ανάμεσα σ’ όλες τις επιστήμες υφίστανται διακριτά όρια. Στην «Εξαήμερο», ένα από τα βασικότερα έργα του, ο Καππαδόκης Πατέρας κάμει σαφή αναφορά ότι «χρόνος έστι το συμπαρεκτεινόμενον τη συστάσει του κόσμου διάστημα», μια διάσταση δηλαδή, όχι ανεξάρτητη αλλά δεμένη με τα συστατικά του κοσμικού χώρου. Επομένως, χρόνος και χώρος, κατά τα επιστημονικά δεδομένα της θεολογίας δεν μπορεί να υφίσταται ανεξάρτητος, αντιθέτως είναι οργανικά δεμένος – «συμφύεται των κόσμω» - με κάθε τόπο, κίνηση, συμβάντα κι όλα τα συμπαρομαρτούντα.

            Η θεολογική, λοιπόν, άποψη για τον χρόνο συμβαδίζει και ταυτίζεται θα ‘λεγα με την επιστημονική αντίληψη, κι αυτό όπως ρητώς ειπώθηκε, όχι μόνο από τον Μέγα Βασίλειο, αλλά κι από άλλους κορυφαίους Πατέρες της Εκκλησίας (Γρηγόριο Θεολόγο, Μέγα Αθανάσιο, Μάξιμο Ομολογητή), καταδεικνύει την οργανική συνύφανση επιστημονικών, θεολογικών και φιλοσοφικών αληθειών. Εξάλλου δεν πρέπει να ξεχνάμε πως, στην πορεία των αιώνων και ιδιαίτερα από την επιστημονική επανάσταση και εξής, οι θρησκευτικές αντιλήψεις, πολλές φορές λειτούργησαν εντός κι όχι εκτός των ορίων της επιστήμης, παίζοντας ρυθμιστικό ρόλο σε θέματα μεθοδολογίας της έρευνας για ζητήματα της συμπαντικής πραγματικότητας. Χρειάζεται, εδώ, να αναφέρω και κάτι άλλο: η θεολογία εκμεταλλεύτηκε αρκετά γνωρίσματα της σύγχρονης Φυσικής. Ένα από αυτά είναι η παραδοχή ότι, οι φυσικοί επιστήμονες εκπονούν μοντέλα της μυστηριώδους συμπαντικής πραγματικότητας. Όταν μιλάμε για τη φύση, έλεγε ο Αϊνστάιν, μιλάμε για ένα μεγάλο βιβλίο που είναι γεμάτο μυστήρια και ως σήμερα δεν έχει φανερώσει όλα τα μυστικά της. 

Ξεκίνησα το άρθρο μου με αναφορά στον Γιώργο Γραμματικάκη, και με αυτόν επιθυμώ να το κλείσω. Στο βιβλίο του «Ένας αστρολάβος του Ουρανού και της Ζωής», γράφοντας πολλά ωραία και κατατοπιστικά για το σύμπαν, τον άνθρωπο, τη ζωή, την πατρίδα μας και την ελληνική παιδεία, ο κορυφαίος  Έλληνας Φυσικός γράφει κι ένα εξαιρετικό άρθρο για τον χρόνο. Με άκρως ποιητικό τρόπο αναφέρεται σε μια επανάσταση αλλιώτικη απ’ αυτές που γνωρίζουμε, την «πειρατεία του χρόνου». Απολαύστε την: «Αξίζει […] να φανταστούμε κι εδώ μιαν επανάσταση. Μια επανάσταση όμως αλλιώτικη από τις άλλες: την πειρατεία του χρόνου! Ας υποθέσουμε ότι μια επαναστατική οργάνωση, που έχει στον πυρήνα της παιδιά και ποιητές, καταλαμβάνει το Γραφείο Μέτρων και Σταθμών στο Παρίσι. Δεν θα είναι άλλωστε δύσκολο: ένας φύλακας και εξειδικευμένοι επιστήμονες αποτελούν το προσωπικό του Γραφείου. Καθώς λοιπόν η Επαναστατική Επιτροπή κηρύσσει την απελευθέρωσή μας από το χρόνο και τον καταπιεστικό του μηχανισμό, μια νέα – άχρονη – εποχή αρχίζει για την ανθρωπότητα. Στο σχετικό διάγγελμά της η Επιτροπή, που αποτελείται από ποιητές και παιδιά, αναφέρει ότι για να αποφευχθούν η σύγχυση και ο πανικός, όπως και άλλες δυσάρεστες συνέπειες, ο παγκόσμιος χρόνος θα σιγήσει οριστικά με την έλευση του Νέου Έτους, ώρα 12 τα μεσάνυχτα ακριβώς. Το διάγγελμα καταλήγει με μια έκκληση στους “προλετάριους όλου του χρόνου” να ενωθούν.

»Χαράς ευαγγέλια από εκείνη την ιστορική στιγμή που ο παγκόσμιος ιστός του χρόνου θα παύσει να υπάρχει! Καθώς στο εξής κανένα κρατικό ή ανθρώπινο ρολόι δεν θα μπορεί να πείσει ότι εκείνο έχει το σωστό χρόνο, η απορρύθμιση διαρκώς θα αυξάνεται. Η απελευθέρωση από τον χρόνο θα γίνει παγκόσμια τάξη, πολύ πιο ευεργετική από αυτήν που έχει επιβληθεί σήμερα. Ας φαντασθεί κανείς την καθημερινότητα: οι υπάλληλοι δεν θα υπακούουν σε ωράριο, αλλά στις υποχρεώσεις τους απέναντι στους πολίτες· στα σχολεία ή τα πανεπιστήμια οι καθηγητές θα διδάσκουν μόνον όταν εκδηλώνεται ενδιαφέρον από τους φοιτητές· οι φιλίες και οι κοινωνικές συναντήσεις θα αποκτήσουν εκ νέου χαλαρότητα και νόημα· ενώ ο έρωτας, που από μόνος του αρέσκεται να καταργεί τον χρόνο, θα ανακτήσει και τυπικά τον ελεύθερό του εαυτό.

»Στο χώρο της δημιουργίας, άλλωστε, μια πραγματική έκρηξη θα αντικαταστήσει το σημερινό τέλμα: συγγραφείς και σκηνοθέτες, καλλιτέχνες ή ποιητές, ζωγράφοι και φιλόσοφοι, απελευθερωμένοι από την απειλή του χρόνου και τις πολλαπλές δεσμεύσεις που εκείνη επιβάλλει, θα αφεθούν απερίσπαστοι στα κύματα της φαντασίας και της πραγματικής εμπνεύσεως.

»Εκτός όμως από την αποκατάσταση ευγενέστερων αξιών, που δεν θα υπακούουν στην τυραννία του χρόνου αλλά στη φυσική ροή του, μια ξεχασμένη εμπειρία θα αρχίσει πάλι να συντροφεύει την ανθρώπινη ζωή: εκείνη της επαφής με τη φύση και τον ουράνιο κόσμο. Η διαδρομή του χρόνου θα συνοδεύεται ξανά από αλλαγές και θαύματα, όπως καλά εγνώριζαν οι παλιοί ναυτικοί και οι γεωργοί. Η κίνηση των πλανητών και η θέση των αστερισμών, τα καιρικά φαινόμενα και η διαδοχή των εποχών θα ανακτήσουν τη δεσπόζουσα θέση τους στη νέα τάξη πραγμάτων.

»Καθώς τότε τα ρολόγια θα είναι σταματημένα και σε αχρηστία, οι κυβερνήσεις δεν θα αναλώνονται σε στείρους ανταγωνισμούς. Νηφάλιος ο άνθρωπος, θα ανακαλύψει πάλι ότι ο Ήλιος ανατέλλει καθημερινά και το φως του εισχωρεί ανεπαίσθητα στα σπίτια, ενώ οι κινήσεις των άστρων και των πλανητών συνδέονται με τις εποχές και τη μαγεία τους. Στη νέα αυτή παγκόσμια τάξη, ένα πλοίο θα ορίζει τη ράθυμη αναχώρησή του με τη δύση του Ήλιου· ή μια σπουδαία συνάντηση των Ευρωπαίων ηγετών, που έχει ορισθεί να γίνει στην Ελλάδα, θα διαρκέσει όσο η Αφροδίτη διακρίνεται στον ουρανό».