Ένας δικέφαλος αετός σε ένα αέτωμα, ένα κλειδί που στηρίζει το θόλο του υπέρθυρου, μεγάλες πέτρες, προϊόν της έκρηξης του ηφαιστείου πριν εκατομμύρια χρόνια σαν γεννήθηκε ο τόπος το Αιγαίο ολάκερο…. Πέτρες πελεκημένες που ιστορούν. «ΒΡΥΣΑ 1885», «ΠΑΤΡΙΚΙ ΦΡΟΝΤΙΔΙ 1890», «ΘΕΟΥ ΒΟΗΘΟΥΝΤΟΣ»…
Θυμάσαι; Πριν πέντε χρόνια. Μέσα από τα χαλάσματα θαρρείς και φύτρωνε τεράστιος, ξερακιανός, αξύριστος κι αγριεμένος ο Χουχουνές, ο μπαρμπα Κώστας, ο ήλιος κόντρα στα μάτια σου με το φως του να διηθεί τη μορφή του… Ο Μάκαρ λες, ο Μακαρεύς ο οικιστής του νησιού, ο ιδρυτής του ναού του Βρισαίου Διονύσου στο ακρωτήρι Βρίσα που σήμερα το λένε Άγιο Φωκά…

Έτσι λέει ο πολιτικός και ιστορικός Ανδροτίων «το ιερόν του θεού εν τη Βρίση φησίν ιδρύσθαι υπό Μάκαρος».Μα πάλι ο Κλαύδιος Αιλιανός στην «Ποικίλη Ιστορία» του, λέει πως ένας άλλος Μάκαρ, ιερέας αυτός, είναι ο ιδρυτής της λατρείας του Διονύσου στο ακρωτήρι της Βρίσας.

Μπερδεύτηκες. Είναι κι ετούτη η σκόνη που σκεπάζει τις μορφές που ξεφυτρώνουν από τα χαλάσματα με πρώτο το μπαρμπα Κώστα… Τώρα ο καπνός, βρώμικος κι υγρός, αυτή είναι η γλίτζα λες, πέντε χρόνια πρίν, Ιούνιος 2017, και τώρα Ιούλιος 2022.

«Λες να ‘ναι ο ίδιος ο Θεός Διόνυσος;» αναρωτιέσαι. ο Θεός που λατρεύονταν στο ακρωτήρι της Βρίσας και πήρε την επωνυμία «Βρισαίος», όπως αναφέρει κι ο γραμματικός Στέφανος ο Βυζάντιος «Βρίσα άκρα Λέσβου εν η ίδρυται Διόνυσος Βρισαίος».

Λες ετούτος να ‘ναι ο «Βρισαγενής», καταπώς μαρτυρούσε μια επιγραφή σε μια πέτρα που υπήρχε στο χώρο του ναού, που την είδε λέει ο Γερμανός αρχαιολόγος Koldewey; «ΜΕΓΑΡΙΤΟΣ ΑΙΣΧΙΝΟΥ ΔΙΟΝΥΣΩ ΒΡΗΣΑΓΕΝΕΙ» είχε διαβάσει.
Το συνηθισμένο όνομα της θεότητας είναι «Διόνυσος Βρησεύς», αλλά η ορθογραφία παρουσιάζει πολλές παραλλαγές στους διάφορους συγγραφείς, οι οποίοι γράφουν «Βρησεύς» αλλά και «Βρεισεύς» ή «Βρησσαίος» και «Βρισσαίος». Στις επιγραφές η ορθογραφία είναι άλλοτε «Βρεισεύς» και άλλοτε «Βρησεύς», δηλαδή με «η». Όμοια και το χωριό. Βρίσα, Βρύσα, Βρήσα κι η γιαγιά μου που την έλεγε Βρισά. Μαζί κι οι κάτοικοι της.

Αφήνεις πίσω σου τα ερείπια του πλάτανου, του ομφαλού του χωριού, τη σημαία που πατά στα χείλια του πηγαδιού… Την αγωνία τώρα του αν θα καεί ότι ξανάζησε, η Ανάσταση καίγεται;

Πάνω στο ακρωτήρι της Βρίσας και κοντά στο ναό πρέπει να είχε χτιστεί και η ομώνυμη πόλη, όπως δείχνουν τα άφθονα όστρακα που έχουν βρεθεί στο «λαιμό» του ακρωτηρίου, καθώς και άλλα αρχαία αντικείμενα που έχουν βρεθεί τυχαία ή έχουν ανασυρθεί κατά τον καθαρισμό του μικρού φυσικού λιμανιού που βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του ακρωτηρίου.

Άγνωστο είναι αν η πόλη έδωσε το όνομά της στο ακρωτήρι και στο ναό του Διονύσου ή εάν προηγήθηκε η ονομασία του ακρωτηρίου.
Τι σημασία έχει…

Σταυροκοπιέσαι ανάμεσα σε παλιότερα χαλάσματα, στη μυρωδιά από τα αποκαΐδια. Ύλη είναι και η μυρωδιά;

Η ιερότητα του χώρου στο ακρωτήρι της Βρίσας διατηρήθηκε ως τα σήμερα με το χτίσιμο αλλεπάλληλων ναών. Ο τελευταίος αρχαίος ναός του Διονύσου, δωρικού ρυθμού, του οποίου τα λείψανα σώθηκαν ως τα σήμερα, ανήκει στο 1ο π.Χ. αιώνα.

Εδώ ήταν που πριν πέντε χρόνια πατώντας απάνου στα γκρεμισμένα σοβιλίκια, περπατώντας ανάμεσα στα σύγχρονα χαλάσματα βρήκες έναν άλλον…. Είχε ξεπαραχώσει από τα χαλάσματα τις κότες του. Ζωντανές… Δεν έμελε να χαθούν ετούτες…

Τίποτα δε χάνεται. Τίποτα δε μπορεί να χαθεί. Ούτε ο Εγκέλαδος τα καταφέρνει ούτε η φωτιά.

Αρχοντάνθρωπος με τις κότες πιασμένες από τα ποδάρια τους να ξεφυσάν και να κουνάν τα φτερά τους σα να αναθεματίζουν την τύχη τους. Βορά στην κακοτυχία του να φεύγεις από το μαχαίρι κι όχι από την κακιά την ώρα….

Στη μυθική τη Βρίσα που συσχετίζεται με τον οικιστή της Λέσβου Μάκαρα αναφέρεται και η παράδοση για την ηρωίδα του Τρωικού Πολέμου, τη Βρισηίδα, την «ικέλη χρυσέη Αφροδίτη», όπως την περιγράφει ο Όμηρος, το μήλον της Έριδος ανάμεσα στον Αχιλλέα και τον Αγαμέμνονα.

Κατά την παράδοση, η Βρισηίδα γεννήθηκε στη Βρίσα και ήταν κόρη του Βρισέα, από τον οποίο προέρχεται και το πατρωνυμικό της όνομά. Κι όταν ο Αχιλλέας κατέλαβε τη Λυρνησό, την πόλη όπου ζούσε η Βρισηίδα παντρεμένη με το βασιλιά Μύνητα, αφού σκότωσε τον άντρα της, την πήρε ως πολύτιμο λάφυρο μαζί του στο στρατόπεδο των Ελλήνων στην Τροία.

Στην τοπική παράδοση διατηρήθηκε ζωντανή και η πίστη για το πέρασμα του Αχιλλέα από τη Βρίσα. Με περηφάνια δείχνουν οι ντόπιοι ακόμα το πηγάδι στο δρόμο για τον Άγιο Φωκά, το οποίο «άνοιξε» ο Αχιλλέας και ονομάζεται προ τιμήν του… «Αχιλλοπήγαδο»!

Κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο και πιθανώς πολύ νωρίτερα από τους ελληνιστικούς ή τους ρωμαϊκούς χρόνους, ο οικισμός της Βρίσας μετατοπίστηκε ανατολικότερα, από το ακρωτήρι του Αγίου Φωκά στη θέση Αγία Κατερίνα.
Τα ευρήματα στην περιοχή αυτή, όπως θεμέλια μεγάλης εκκλησίας παλαιοχριστιανικής εποχής, τάφοι και πήλινα λυχνάρια της ίδιας εποχής, μαρμάρινες κολόνες και ενεπίγραφες στήλες, όπως είναι η στήλη με την επιγραφή «ΣΤΡΑΤΟΝΙΚΗ ΧΡΗΣΤΗ ΧΑΙΡΕ», μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι στη θέση αυτή, όπου καταλήγει μια εύφορη παραποτάμια κοιλάδα, βρισκόταν η Βρίσα των πρωτοβυζαντινών χρόνων και πιθανότατα είναι η «Βρύσια πόλις» που αναφέρει ο Αλεξανδρινός λεξικογράφος του 5ου μ.Χ. αιώνα Ησύχιος.
Πότε και γιατί εγκαταλείφθηκε η παράλια Βρίσα είναι ένα ερώτημα που αναμένει από την αρχαιολογική σκαπάνη την απάντησή του.

Πιθανώς και εδώ, όπως συνέβη με όλες τις παράλιες και νησιωτικές πόλεις του Αιγαίου, οι πειρατικές επιδρομές, που συντάραξαν τη βυζαντινή αυτοκρατορία καθ’ όλη τη διάρκεια της μεσοβυζαντινής αλλά και υστεροβυζαντινής περιόδου, ανάγκασαν τους κατοίκους της παράλιας Βρίσας ν' αναζητήσουν ασφαλέστερο τόπο εγκατάστασης προς τα ενδότερα.

Οι Βρισαγώτες, μετά την καταστροφή της πόλης τους, εγκαθίστανται σε μικρούς αγροτοκτηνοτροφικούς οικισμούς, που απείχαν μερικά χιλιόμετρα από τη θάλασσα και ήταν εγκατεσπαρμένοι στην ευρύτερη περιοχή της Βρίσας. Ανάμεσα σ' αυτούς τους οικισμούς περιλαμβανόταν και ο οικισμός της σημερινής Βρίσας. Με την πάροδο του χρόνου οι άλλοι οικισμοί, όπως ήταν του Παλιόπυργου, της Αιγίδας και του Λιβαδιού, απορροφήθηκαν από τον ασφαλέστερο και ισχυρότερο οικισμό της Βρίσας.

Αναμετάξυ σε χαλάσματα… Και τώρα με τη μυρωδιά που έχουν τα αποκαΐδια. Η νεότερη Βρίσα, αθέατη από τη θάλασσα, προστατευμένη με ένα σύστημα κατόπτευσης των πειρατικών επιδρομών, που αποτελούνταν από βίγλες τοποθετημένες σε στρατηγικά σημεία, κατόρθωσε να επιβιώσει μέσα στους δύσκολους και σκοτεινούς αιώνες του Μεσαίωνα και της οθωμανικής κυριαρχίας και να διασώσει όχι μόνο τη ζωή αλλά και την ψυχή των κατοίκων της, με ό,τι ωραίο αυτή κουβαλούσε από την προγονική πίστη και τον πολιτισμό.

Στις αρχές του 19ου αιώνα, οι χριστιανοί κάτοικοι της Βρίσας με τα πενιχρά μέσα που διέθεταν κατόρθωσαν να χτίσουν μέσα σ' ένα χρόνο (1803-1804) την εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής. Ως σύνολο, γραμμή και χρώμα χαρακτηρίζεται ως «η λυρικότερη βασιλική του νησιού». Ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο της.

Στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου αιώνα, η Βρίσα, παρακολουθώντας τη γενικότερη ανάπτυξη του νησιού, παρουσιάζει αξιόλογη οικονομική, κοινωνική και πνευματική πρόοδο. Το 1909 στη Βρίσα κατοικούν 480 οικογένειες, λειτουργούν δυο ατμοκίνητα ελαιοτριβεία, παράγει λάδι, γεννήματα, γλυκάνισο και σύκα. Συντηρεί με δικά της μέσα παρθεναγωγείο και σχολείο αρρένων και διαθέτει τρεις επιστήμονες γιατρούς και φαρμακείο.

Η ανοδική πορεία της συνεχίστηκε ως τα μέσα του 20ου αιώνα. Μετά την Κατοχή και τον εμφύλιο πόλεμο το έντονο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα μεγάλα αστικά κέντρα επέφερε την πληθυσμιακή συρρίκνωση της Βρίσας, την ταχεία γήρανση του πληθυσμού της και την εξασθένηση της αγροτικής οικονομίας της.
Τις τελευταίες δυο δεκαετίες, η τουριστική ανάπτυξη των Βατερών και του Αγίου Φωκά ανοίξαν κάποια ευοίωνη προοπτική για την ενίσχυση της τοπικής οικονομίας και τη συγκράτηση του πληθυσμού που έχει εναπομείνει στη Βρίσα.

Μέχρι τη Δευτέρα 12 Ιουνίου στις 3.20 το μεσημέρι… Πάει η Βρύσα. Πέρασε. Πέρασε;

Και ξανά μέσα από την προσπάθεια κει που λες θα ξαναχτιστεί η φωτιά.

Διόνυσε Βρυσαγενή και Παναγιά Ζωοδόχο Πηγή βοήθα…
Η Βρίσα, η Βρύσα, η Βρείσα, η Βρήσα, η Βρισά πρέπει να ζήσει.

* Με πληροφορίες από το Πολιτιστικό Σύλλογο Βρισαγωτών Αθήνας