Λένε πολλοί και δεν έχουν κι άδικο, πως το διαδίκτυο είναι γεμάτο σκουπίδια. Θα πρόσθετα πως αν ξέρεις να ψάξεις ανάμεσα στα σκουπίδια βρίσκεις διαμάντια. Σαν τη φωτογραφία της δεκαετίας του 1960 που ανέβασε τις προάλλες ο Τούρκος Περγαμηνός Hüseyin Ali Üstündağ σε μια ομάδα σε μέσον κοινωνικής δικτύωσης με την ονομασία Geçmişten günümüze fotoğraflarla BERGAMA (H Πέργαμος με φωτογραφίες από το παρελθόν μέχρι σήμερα).

Η φωτογραφία αυτή δείχνει μια παρέα παιδιά της πόλης σε ένα σοκάκι του παλιού χριστιανικού μαχαλά. Σύμφωνα με πληροφορίες από τον Hüseyin Ali Üstündağ αλλά και τα ρούχα των παιδιών η φωτογραφία είναι τραβηγμένη το 1965.

Ένα από τα σπίτια που προβάλλονται στη φωτογραφία (το δεύτερο αριστερά), το μόνο που υπάρχει ακόμα, οδηγεί στην ταυτοποίηση του σοκακιού της πολιτείας. Πρόκειται για το τελευταίο σοκκάκι στα αριστερά του δρόμου που σαν σκουλήκι διαπερνά την Πολιτεία μα κατεύθυνση από ανατολικά στα δυτικά, περνώντας από το Αρρεναγωγείο (σημερινό ξενοδοχείο «Les Pergamon»), το νοσοκομείο και την εκκλησιά των Αγίων Θεοδώρων που πια δεν υπάρχουν. Και το οποίο καταλήγει στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου, το Ντομούζ Αλάνι.

Τα σπίτια όμως, όλα τα σπίτια δεν έχουν μόνο ιστορία. Τα σπίτια είναι και μάρτυρες της ιστορίας. Και πολλές φορές τα σπίτια λένε και ιστορίες.

Η σύγχρονη οργάνωση της Κοινότητας των Ρωμιών της Περγάμου εμφανίζεται ταυτόχρονα με την οικονομική άνθηση της Κοινότητας, μετά το 1820 και την επιδημία της πανούκλας που έβγαλε τον πληθυσμό στην ύπαιθρο. Από τότε, στη διάρκεια και μετά την περίοδο της διοίκησης του κάμπου της Περγάμου από τους μπέηδες της οικογένειας των Καραοσμάνογλου, υπάρχει κώδικας των αποφάσεων της Δημογεροντίας, της ανώτατης δηλαδή κοινοτικής αρχής, η οποία μαζί με τους μουχτάρηδες των χριστιανικών συνοικιών, διηύθυνε στην κοινότητα. Η δημογεροντία εκλεγόταν από ολιγάριθμη ομάδα πλουσίων Ρωμιών. Στην ουσία, με αυταρχικό τρόπο, αυτή διόριζε τις κοινοτικές επιτροπείες κυρίως των εκκλησιών.

Εκείνη την περίοδο αρχίζει να χτίζεται και η νεότερη Πέργαμος ανηφορίζοντας προς τα δυτικά και τις παρυφές της Ακρόπολης. Η νέα περίοδος που ανατέλλει σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία και οδηγεί στα μεταρρυθμιστικά διατάγματα, το Χάτι Σερίφ και αργότερα το Χάτι Χουμαγιούν δίνει στους Ρωμιούς της Περγάμου έναν αέρα «αφεντικού» στην πόλη. Και πώς αλλιώς να εκφραστεί αυτό από τον τρόπο που χτίζονται τα σπίτια αυτά;

Δίπλα «στουν τσεσμέ τ’ς αν’φόρας», την παλιά βρύση στο πρώτο επίπεδο της φωτογραφίας, χτίζεται ένα από τα σπίτια της εποχής των Καραοσμάνογλου. Ελάχιστα από αυτά έχουν μείνει στη σύγχρονη Πέργαμο.

Κανείς σήμερα όμως δεν ήξερε ότι στη θέση ενός σύγχρονου κυβόσπιτου χτισμένου με τούβλα βρισκόταν το σπίτι που εικονίζεται στη φωτογραφία. Μαρτυρίες μιλάγαν για «τ’ σπιταρόνα τ’ Γκιούρα», τελευταίος Ρωμιός ιδιοκτήτης ο Δημητρός Γκιούρας, αλλά κανείς δεν ήξερε ότι το ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής (αλλά και τρόπου κατασκευής) αυτό σπίτι είχε σωθεί τουλάχιστον φωτογραφικά.

Το σύστημα κατασκευής των σπιτιών της εποχής του Καραοσμάνογλου, η λεγόμενη «φρυγκιά», έχει μια ιδιομορφία ξυλοδεσιάς και λιθοδομής, με καλοδουλεμένη επιφάνεια και μικρού πάχους τοίχο. Η μελέτη σωσμένων τέτοιων σπιτιών σήμερα, αποκαλύπτει τη ιδιαίτερη αυτή μορφή χτισίματος. Κάτι που γίνεται φανερό στο σπίτι της φωτογραφίας.

Τα πετρόχτιστα με «φρυγκιά» ισόγεια στεφάνωναν οι χτισμένοι με μπαγδατί όροφοι, πάντα με «σαχνισίνια» για να μεγαλώσουν το χώρο σε βάρος του δρόμου ή της αυλής και να τον φωτίσουν περισσότερο. Το μεγαλύτερο μέρος της εξοχής αυτής ήταν παράθυρα απ’ όπου μπορούσε να δει κανείς το δρόμο κατά μήκος.

To σπίτι του Θεμιστοκλή Αγγελόπουλου.Σκίτσο της δεκαετίας του 1970 από το Γεώργιο Τσολίσο

Στη βάση του ορόφου όπου προορίζονταν να χτιστούν όροφοι με σαχνισίνια βάζαν χοντρά μονοκόμματα «πατόξυλα» σαν αυτό που έχει αποκαλυφθεί λόγω παλαιότητας στο σπίτι της φωτογραφίας που συνήθως προεκτείνονται όσο είναι επιτρεπτό στην προεξοχή που σηκώνει τα σαχνισίνια. Εκεί συνήθως τα προεκτεινόμενα πατόξυλα στηρίζονται σε «τεστέκια», σε αντηρρίδες δηλαδή. Στην περίπτωση των σπιτριών της εποχής των Καραοσμάνογλου στην Πέργαμο οι αντηρρίδες δεν έφεραν παραστάσεις. Κάτι που γινόταν σε περιπτώσεις νεώτερων σπιτιών με σαχνισίνια σε άλλες περιοχές της Μικρασιατικής Αιολίδας (Αιβαλί και μοσχονήσι) ή στη Σμύρνη.

Ένα σοκάκι υπάρχει ανάμεσα στο πρώτο και το δεύτερο (πολύ νεώτερο του πρώτου) σπίτι της φωτογραφίας.

Αυτό είναι νεώτερο, χτισμένο στις αρχές του 20ου αιώνα με ιδιοκτήτη το Θεμιστοκλή Αγγελόπουλο. Άρχοντα της Πολιτείας με μπαμπακοχώραφα στη περιοχή της Κάλαργας αλλά και ένα σύγχρονο για την εποχή ξενοδοχείο, το «Κωνσταντινούπολις» στην Περγαμηνή Αγορά πολύ κοντά στο ναό του Σεράπιδος (το κιζίλ αβλού).

Αυτό το σπίτι είναι χτισμένο με «μπινιαλίδικο» ισόδομο σύστημα με ασβεστοκονίαμα. Οι πέτρες του προσώπου είναι στην κάθε σειρά, του ίδιου ή διαφορετικού ύψους και εφάπτονται σχεδόν μεταξύ τους, αφήνοντας λεπτό αρμό. Στα παράθυρα και στην εξωτερική πλευρά αυτών, τοποθετούνται πέτρινοι μονοκόμματοι «σοβέδες» («σοβιλίκια» λέγονται στη Λέσβο) (παραστάδες) που προεξέχουν ελαφρά.

Το ίδιο γίνεται και τις εξώθυρες. Παραστάδες τοποθετούνται και στις άλλες κατασκευές που χρησιμεύουν και ως πέτρινες κάσες (πλαίσια) και έχουν πατούρα, για να στηρίζονται με ασφάλεια τα σιδερένια στην περίπτωση του σπιτιού του Αγγελόπουλου εξώφυλλα των παραθύρων.

Τι λέγαμε; Α… ναι. Τα σπίτια, όλα τα σπίτια δεν έχουν μόνο ιστορία. Τα σπίτια είναι και μάρτυρες της ιστορίας. Και πολλές φορές τα σπίτια λένε και ιστορίες. Με βοηθό μια φωτογραφία καταφέρνεις να την αναστήσεις ετούτη την ιστορία.

*Βιβλιογραφία όσον αφορά τους τρόπους δόμησης στην Πέργαμο από το βιβλίο «Περγαμηνά» του Γεώργιου Τσολίσου. Έκδοση του Συλλόγου Περγαμηνών «ο Άτταλος»