Η ομαδική έκθεση έργων τέχνης «Συνομιλώντας με τον Tériade»
που εγκαινιάστηκε αυτές τις ημέρες και λειτουργεί στο Μουσείο Tériade
αποτελεί την αφορμή του παρόντος σημειώματος, καθώς έφερε στον νου
μου ενδιαφέροντα στιγμιότυπα από το βιβλίο του Δημήτρη Νικορέτζου
«Αγαπητέ μου Tériade» (έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λέσβου,
Τύποις: Εκδόσεις Εντός, Αθήνα 2006), στο οποίο παρουσιάζονται και
σχολιάζονται 12 ανέκδοτες (έως τότε) επιστολές του Οδυσσέα Ελύτη
προς τον διάσημο συμπατριώτη και ευεργέτη του. Συγκεκριμένα, στο
κεφάλαιο «Καταπίστευμα σε μελλοντικό παραλήπτη» ο συγγραφέας
αφηγείται τη σκηνή της γνωριμίας του με τον Tériade (το 1975, κατά την
εποχή της ανέγερσης του φερώνυμου Μουσείου του) και παραθέτει τον
διάλογο που διημείφθη ανάμεσά τους ‒παρόντος και του αρχιτέκτονα
Γιώργου Γιανουλέλλη που εκπονούσε τα σχέδια του κτηρίου‒ σχετικά με
το Μουσείο και άλλα ιστορικά μνημεία της πόλης.

Ο συγγραφέας επιστρέφοντας από φιλική επίσκεψη στο Ακρωτήρι
εισέρχεται στον χώρο όπου βρίσκεται το μουσείο του Θεόφιλου, για να
ανάψει κερί στο εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής. Βγαίνοντας από το
προσκύνημα βλέπει τον Πλωμαρίτη φίλο και συγχωριανό του
Γιανουλέλλη μαζί με κάποιον άλλον άντρα να κάθονται στη σκιά μιας
δρυός και να απολαμβάνουν τον καφέ τους. Ο Νικορέτζος πλησιάζει και
χαιρετά τον Γιανουλέλλη, ο οποίος του συστήνει το άλλο πρόσωπο, που
δεν είναι άλλο από τον Tériade. Ώσπου να συνέλθει ο συγγραφέας από
την έκπληξη, ο Tériade καλεί τη γριούλα οικονόμο του σπιτιού του να
φέρει παγωμένη πορτοκαλάδα στον επισκέπτη. Η συνέχεια σε πρώτο
αφηγηματικό πρόσωπο από τον ίδιο τον Δημήτρη Νικορέτζο:

Όσο να πιω το αναψυκτικό και για να μην κάνω κατάχρηση του
χρόνου του, εξέφρασα στον Tériade με λόγια επιγραμματικά το θαυμασμό
μου για τη νέα του δωρεά στον τόπο και για το πόσο υπερήφανη έπρεπε να
λογίζεται η Μυτιλήνη που γαλούχησε φυσιογνωμίες σαν τη δική του.

«Σας ευχαριστώ», μου είπε με έκδηλη ικανοποίηση και το πρόσωπό
του φωτίστηκε από ένα χαμόγελο σχεδόν παιδικό. «Πρόκειται για ένα
πρωτότυπο μουσείο - βιβλιοθήκη, με τα βιβλία του προσιτά στο κοινό, που
ανάλογό του δεν υπάρχει πουθενά στον κόσμο. Πιστεύω πως θʼ αποτελέσει
πόλο έλξεως πολλών επισκεπτών. Ήταν νεανικός μου πόθος ‒πόθος
ιερός‒ να προσφέρω κάτι στη γενέτειρά μου, στο περιβάλλον που έζησα τα
παιδικά μου χρόνια».

Ευχαρίστησα τους κυρίους και μισοσηκώθηκα. Πριν τους χαιρετήσω, είπα στον Γιανουλέλλη ‒γιατί νόμιζα πως ως αρχιτέκτονα τον ενδιέφερε‒ ότι με την τελευταία κρίση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις τοπικοί παράγοντες είχαν θέσει επί τάπητος θέμα στο δήμο, πως θα ήταν σκόπιμο το Γενί Τζαμί στην Απάνω Σκάλα, που ήταν ετοιμόρροπο, να κατεδαφιστεί, γιατί στην κατάσταση που βρισκόταν χαλούσε την αισθητική του περιβάλλοντος χώρου. Δεν διανοήθηκα ότι μια τέτοια κουβέντα θα προκαλούσε την αντίδραση ‒την οργή θα έπρεπε να πω‒ του Tériade. 

Πετάχτηκε όρθιος μʼ ευκινησία εφήβου, σαν να τον κέντησε σφήκα. 

-Δεν είναι δυνατόν, φώναξε. Δεν μπορεί να γίνει ένα τέτοιο έγκλημα.

Είναι ανοσιούργημα. Ποιοι τα σκέφθηκαν αυτά; Ils sont foux, ils sont foux! (Είναι τρελοί, είναι τρελοί)

Ξαφνικά άρχισε μια συζήτηση απʼ το πουθενά.

-Καθίστε, μη φεύγετε, μου είπε ξαναμμένος. Θέλω να μάθω ... Εσείς

πώς το κρίνετε;
Μια και μου έκανε την τιμή να με ρωτήσει ‒πράγμα που ομολογώ με
κολάκεψε‒ του είπα πρόχειρα μια γνώμη.

-Προσωπικά πιστεύω ότι το Γενί Τζαμί δεν πρέπει να κατεδαφιστεί,

κ. Tériade, για λόγους κυρίως ιστορικούς, όχι αρχιτεκτονικούς ... Γιʼ αυτό πρέπει να διασωθεί. 

Η συνηγορία μου φαίνεται να τον ευχαρίστησε.

-Καλά τα λέτε. Χαίρομαι που συμφωνείτε μαζί μου, έστω και για λόγους ιστορικούς ‒εγώ λέω μόνο καλλιτεχνικούς. Να τα πείτε αυτά σʼ αυτούς τους απαίδευτους που θέλουν να λέγονται ... υπερπατριώτες ‒με ενοχλεί φοβερά αυτή η λέξη, αλλʼ ας είναι. Έχουν υποχρέωση νʼ ακούσουν και τους άλλους που ξέρουν. Η τέχνη δεν έχει θρησκεία. Πολύ θα ήθελα να στέγαζα το μουσείο μου στο Γενί Τζαμί ‒και θα το έκανα, αν χωρούσαν εκεί τα εκθέματα‒ κι αυτοί θέλουν να το κατεδαφίσουν;

Το πρόσωπό του είχε γίνει κόκκινο από θυμό, αλλά συνέχισε σε χαμηλότερους τόνους.
-Επιπόλαιη σκέψη. Το Τζαμί αυτό είναι αριστούργημα
αρχιτεκτονικής, πραγματικό κόσμημα, ό,τι καλύτερο έχει να επιδείξει η
νεότερη Μυτιλήνη. Είναι ανάγκη με κάθε τρόπο να διασωθεί και νʼ
αναπαλαιωθεί από Τούρκους μαστόρους. Το 1971, που έλεγαν πάλι να το
κατεδαφίσουν, είχα γράψει στο Δήμαρχο εξ ονόματος και του Οδυσσέα
Ελύτη, με τον οποίο πήγαμε πολλές φορές και το επισκεφτήκαμε. Τότε με
άκουσαν. Τώρα άρχισαν πάλι τα ίδια;
-Ο Ελύτης τι λέει γι αυτό; ρώτησα.
-Σας είπα. Συμφωνεί πλήρως με τη γνώμη μου. Ως ποιητής ξέρει
καλά τι σημαίνει αισθητική. Επειδή, όπως εγώ, ανήκει κι αυτός στην
πρωτοπορία, θέλει κυρίως να διασωθεί η παράδοση, όσο κι αν σας
φαίνεται αυτό αντιφατικό. Και το Τζαμί αυτό είναι παράδοση, όσο
παράδοση είναι και το λεσβιακό ποιμενικό ειδύλλιο του Λόγγου, Δάφνις
και Χλόη, που το κάναμε βιβλίο με τον Chagall. (σσ. 47 ‒ 50)

Αυτά το 1975, όπως τα ανακάλεσε η μνήμη και τα κατέγραψε η γραφίδα
του Δημήτρη Νικορέτζου. Ως προς τις παραστάσεις διαμαρτυρίας του
Tériade και του Ελύτη προς τον δήμαρχο Μυτιλήνης το 1971, τις
αποτυπώνει μεταξύ άλλων ο Γιώργος Βαλέτας στο ακόλουθο άρθρο του
στα «Αιολικά Γράμματα» (τχ. 4, Ιούλιος - Αύγουστος 1971, σ. 377):

«Τα λεσβιακά μνημεία»

Πολλοί λέσβιοι λόγιοι και καλλιτέχνες πέρασαν εφέτος τις διακοπές τους
στη Μυτιλήνη. Δεν πέρασαν, έζησαν, ενδιαφέρθηκαν, πόνεσαν,
εμπνεύστηκαν. Ανάμεσά τους ο τεχνοκρίτης Τεριάντ και ο ποιητής
Οδυσσέας Ελύτης, που ήρθαν και οι δυο απʼ τη Γαλλία. Και οι δυο έδειξαν
άμετρο ενδιαφέρον για το νησί και για τα καλλιτεχνικά και πνευματικά του
προβλήματα. Ο Τεριάντ προετοιμάζει την επέκταση του Μουσείου
Θεοφίλου με πτέρυγες της σύγχρονης Τέχνης. Ένα παγκόσμιο προσκύνημα
των φιλοτέχνων. Το ενδιαφέρον των δυο Λεσβίων ξαπλώθηκε και στα
τοπικά μνημεία της ιστορίας και της τέχνης, για τα οποία, ιδίως την
επισκευή των τειχών του φρουρίου Μυτιλήνης, ενδιαφέρθηκε τελευταία και
η υπηρεσία αναστηλώσεων του υπουργείου Προεδρίας με την επίσκεψη του
διευθυντή της Γ. Σολομωνίδη, για τη χορήγηση κατεπείγουσας σχετικής
πίστωσης. Ο Τεριάντ και ο Ελύτης έκαναν έντονα διαβήματα για τη
διατήρηση του Γενί Τζαμιού, που πολλοί ειδικοί και μη ζήτησαν πρόσφατα
τον κατεδαφισμό του και τη μετατροπή του σε πάρκο ή δημαρχείο. «Δυο
μεγάλοι και ονομαστοί Λέσβιοι», γράφει στα σημειώματά του ο Γ. Φωτίου
στην εφημερίδα της Μυτιλήνης «Λεσβιακός Κήρυξ» (2.9.1971), «ο
τεχνοκρίτης Τεριάντ και ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, που περνούν το
καλοκαίρι κοντά μας, επισκέφθηκαν το Γενί Τζαμί της Επάνω Σκάλας και
κατόπιν είδαν το δήμαρχό μας, για να του δηλώσουν ότι θα πρέπει να
κοπεί το χέρι εκεινού που θα τολμούσε να κατεδαφίσει το κτήριο αυτό που

πρέπει οπωσδήποτε να διατηρηθεί. Πρόκειται μάλιστα να στείλουν και
έγγραφο διαμαρτυρία στο Δήμο. Τώρα έχει καθαρισθεί από τα μικρά χόρτα
του δαπέδου από γεωπόνο του Δήμου και δεν μένει παρά να προστατευθεί
και να σκεπασθεί οπωσδήποτε. Τώρα πώς θα χρησιμοποιηθεί είναι μια ...
άλλη ιστορία». Έτσι δικαιώνεται η γνώμη του συμπατριώτη μας ιστορικού
κ. Δ. Ματζουράνη, που μαζί με πολλούς άλλους Λεσβίους στάθηκε ο
σθεναρότερος συνήγορος της διατήρησης του μνημείου και της μετατροπής
του σε πνευματικό κέντρο με την πρωτοβουλία της Εταιρίας Λεσβιακών
Μελετών. Σε καμιά πόλη της Ελλάδας δεν έγινε τόσος καβγάς για την τύχη
ενός ιστορικού μνημείου της Μυτιλήνης. Τώρα ύστερα απʼ την επέμβαση
του Τεριάντ, του πιο αρμόδιου σʼ αυτά τα ζητήματα, το ζήτημα δεν είναι
πια αν πρέπει ή όχι να κατεδαφισθεί το Γενί Τζαμί (αυτό δεν θα γινόταν
ποτέ), αλλά πώς το γρηγορότερο θα ξαναγυρίσει στην παλιά του μορφή από
τις φθορές και τη βέβηλη εγκατάλειψη τόσων χρόνων. Η διατήρηση όμως
και η αξιοποίηση αυτού του μνημείου πρέπει να γίνει η απαρχή νέων
αγώνων και προσπαθειών, που επωμίζονται οι Λέσβιοι για τη σωτηρία των
βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων της τουρκοκρατίας, των πύργων
κλπ., που πολλά έχουν χαθεί ανεπανόρθωτα και άλλα κινδυνεύουν, χωρίς
οι αρμόδιοι να ενδιαφέρονται για τη σωτηρία τους. Για την ακηδία αυτή
που βαρύνει ξεχωριστά τους Λεσβίους και για τις καταστροφές ή τους
αφανισμούς των μνημείων της τέχνης και της ιστορίας, καθώς και για τη
μη ενέργεια ανασκαφών και τη μη λειτουργία λεσβιακού αρχαιολογικού
μουσείου, θα γράψει σχετικά στα «Αιολικά Γράμματα» ο φίλος
αρχαιολόγος Γιάννης Κοντής, που χρημάτισε γενικός διευθυντής
αρχαιοτήτων και είναι ο πιο αρμόδιος να αντιμετωπίσει τα μεγάλα αυτά
προβλήματα της Λέσβου. Παράλληλα πρέπει νʼ αρχίσει μια συλλογική
δουλειά για το γράψιμο μιας ιστορίας της Λέσβου από τους προϊστορικούς
χρόνους μέχρι σήμερα. Οι λέσβιοι ιστορικοί και αρχαιολόγοι Π. Ν. Παπάς,
Δ. Ματζουράνης, Δ. Γρ. Βερναρδάκης, Ιάκωβος Κλεόμβροτος, Π.

Σαμάρας, Γιάννης Κοντής, Π. Στ. Παρασκευαΐδης, Β. Καλλιπολίτης, Κ.
Μάκιστος, Γ. Μουτζούρης, Ζ. Καμπούρης, Καβαρνός, Φουντούλης, Μίλτης
Παρασκευαΐδης κλπ. μπορούν νʼ αναλάβουν τη διαπραγμάτευση
ορισμένων περιόδων και κλάδων της ειδικότητάς τους. Γιʼ αυτό το
«φλέγον» λεσβιακό ζήτημα θα ξαναγράψουμε, γιατί «βοά και καίει»! Και
δεν περιμένει περισσότερο.

                                                                                                      Γ. ΒΑΛΕΤΑΣ

Αν σε έναν πόλεμο το πρώτο θύμα ‒κατά το κοινώς λεγόμενον‒
είναι η αλήθεια, επονείδιστη πτυχή της παγκόσμιας ιστορίας
αναμφισβήτητα αποτελεί η καταστροφή κάθε είδους μνημείων της τέχνης
και επιτευγμάτων του πνεύματος, ο αφανισμός καλλιτεχνικών θησαυρών
(έργων τέχνης αρχιτεκτονικών, γλυπτικών, ζωγραφικών,
αγγειοπλαστικών) και πνευματικών δημιουργημάτων, που κατά κανόνα
είναι αθώα θύματα στη διάρκεια πολεμικών περιπετειών και κάθε είδους
φανατισμών και συγκρούσεων (πολιτικών, θρησκευτικών, φυλετικών,
ιδεολογικών). Δεν είναι μακρινή ανάμνηση η καταστροφή της Παλμύρας
στη Συρία· το ιστορικό μνημείο άντεξε σεισμούς και καταποντισμούς
αιώνων, για να ισοπεδωθεί από ανόσια χέρια αφιονισμένων βανδάλων.

Το σύνηθες είναι να ακολουθήσει κανείς τον φαυλεπίφαυλο κύκλο
της αρχής «οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος»
επιμένοντας στην τακτική της αδιαφορίας, της εγκατάλειψης και της
καταστροφής των μνημείων της τέχνης από αντεκδίκηση και τυφλό
μίσος. Κάποτε, πάντως, κάποιοι και από τις εδώ και από τις απέναντι
μικρασιατικές ακτές θα πρέπει να κάνουν το πρώτο βήμα μελετημένης
και υπεύθυνης επισκευής, ανάδειξης και χρήσης ως χώρων πολιτισμού
όλων αυτών των μνημείων που αποτελούν την ιστορία του καθενός
τόπου (Μυτιλήνης, Αϊβαλιού, Μοσχονησιών, ...). Η μαζική επίσκεψη τα
τελευταία χρόνια χιλιάδων ανατολικών γειτόνων στη Λέσβο (και στα άλλα νησιά μας) και η επακόλουθη προσέγγιση των δύο γειτονικών λαών είναι χρυσή ευκαιρία να τεθούν επί τάπητος αυτά τα σημαντικά ζητήματα και να ληφθούν κοινές αποφάσεις δεσμευτικές για τοπικές και πολιτικές αρχές. Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος. Σε άλλες περιοχές της ελληνικής επικράτειας, όπου έχουν συντηρηθεί, αναδειχθεί και αξιοποιηθεί ανάλογα μνημεία (τουρκοκρατίας, βενετοκρατίας, φραγκοκρατίας), οι συνέλληνες είναι λιγότερο πατριώτες ή επιλήσμονες; 

Και μην ξεχνούμε ότι «διαφυλάσσουμε την ανθρωπιά και την αξιοπρέπειά μας προστατεύοντας την ανθρωπιά και την αξιοπρέπεια των άλλων» ...