Οικιακό σύστημα αποθήκευσης νερού της βροχής

Ζούμε σε έναν τόπο που παραδοσιακά έμαθε να ζει με το λίγο νερό. Πηγάδια, στέρνες, ξερολιθιές, δεξαμενές σε κάθε αυλή – η Λέσβος και ιδιαίτερα τα μικρότερα νησιά του Αιγαίου έχουν δομήσει πολιτισμούς διαχείρισης της σπάνιας βροχής. Κι όμως, σήμερα, εν μέσω κλιματικής κρίσης, ενεργειακής αστάθειας και νεοφιλέλευθερης πολιτικής επέλασης, οι στρατηγικές που προωθούνται μοιάζουν να ξεχνούν αυτή τη μνήμη και να ποντάρουν όλα τους τα χαρτιά σε μεγάλα, ακριβοπληρωμένα και συχνά δυσλειτουργικά έργα.

Το φράγμα Τσικνιά είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ένα έργο που υπόσχεται επίλυση του υδατικού προβλήματος της ανατολικής Λέσβου, αλλά εδώ και χρόνια σέρνεται – σε επίπεδο μελετών, αδειοδοτήσεων και διαρκών αναθεωρήσεων. Ένα έργο που, όσο κι αν παρουσιάζεται ως "αναπτυξιακό", δεν είναι καθόλου σαφές ποιον τελικά θα ωφελήσει: τον αγρότη που χάνει τη γη του, τον εργολάβο που παίρνει το έργο ή τον ιδιώτη που θα διαχειρίζεται την παροχή;

Ως μέλος και πρώην περιφερειακός σύμβουλος Βορείου Αιγαίου με την παράταξη «Ανταρσία στο Αιγαίο», στα πλαίσια της συλλογικής δουλειάς του σχήματος είχαμε την ευκαιρία, να συζητήσουμε και να εισηγηθούμε πάνω σε ζητήματα διαχείρισης των υδάτινων πόρων εις ώτα μη ακουόντων βέβαια. Μάθαμε από πρώτο χέρι -όχι ότι δεν το ξέραμε βέβαια- πώς πολλές από τις πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονται ερήμην των τοπικών κοινωνιών, με λογικές "ανάπτυξης" που βλέπουν τη φύση ως εμπόδιο ή ως δεξαμενή πρώτων υλών. Όμως το νερό δεν είναι απλώς "πόρος". Είναι ζωή, σχέση, κύκλος.


Όταν δεν βρέχει: Τι μας λέει η γη


Τα τελευταία χρόνια, η Λέσβος βιώνει ολοένα και πιο συχνά τη σιωπηλή, αλλά βαθιά ανατρεπτική εμπειρία της έλλειψης νερού. Δεν είναι μόνο η μειωμένη βροχόπτωση —αν και αυτή έχει καταγραφεί— αλλά και η αποδυνάμωση της ίδιας της ικανότητας του εδάφους να συγκρατεί και να φιλτράρει το νερό. Το πρόβλημα δεν είναι απλώς ότι "δεν βρέχει αρκετά", αλλά ότι όταν βρέχει, η βροχή φεύγει γρήγορα, παρασύρει χώμα και θρεπτικά συστατικά, γεμίζει αυλάκια και ρέματα και χάνεται. Δεν αποθηκεύεται, δεν γίνεται πηγή ζωής.

Το πρόβλημα αυτό είναι αποτέλεσμα μιας σειράς ανθρώπινων παρεμβάσεων: αποψίλωση, κακή αγροτική διαχείριση, τσιμεντοποίηση, εγκατάλειψη της υπαίθρου. Όταν το έδαφος μείνει γυμνό, συμπιεσμένο και απονεκρωμένο, το νερό δεν μπορεί να εισχωρήσει. Κι έτσι ξεκινά ένας φαύλος κύκλος: φτωχό έδαφος, λιγότερο νερό, χαμηλότερη παραγωγικότητα, εγκατάλειψη της γης, ακόμα φτωχότερο έδαφος.


Γιατί το νερό είναι πολιτικό


Όλα αυτά δεν είναι φυσικά φαινόμενα, ούτε "θεομηνίες". Είναι κοινωνικές και πολιτικές επιλογές. Επιλογές που δίνουν προτεραιότητα στη μεγέθυνση και την εργολαβία αντί για την αυτάρκεια και τη φροντίδα. Επιλογές που αντιμετωπίζουν το έδαφος και το νερό σαν αριθμούς και γραφήματα, όχι σαν οικοσύστημα και κοινότητα ζωής.

Χρειαζόμαστε, επομένως, μια άλλη προσέγγιση: μια πολιτική του νερού που να στηρίζεται στην επανασύνδεση με το τοπίο, με τις παραδοσιακές γνώσεις, με τη συλλογική ευθύνη. Μια στρατηγική που να βλέπει το νερό ως κοινό αγαθό, όχι ως εμπόρευμα. Που να ξεκινά από την τοπική κοινότητα, όχι από το τεχνικό γραφείο. Που να επενδύει σε μικρές, ήπιες, αναγεννητικές παρεμβάσεις και όχι σε φαραωνικά έργα που διαιωνίζουν την εξάρτηση.

Στη συνέχεια, θα προσπαθήσω να τεκμηριώσω γιατί τέτοιου είδους μεγάλα έργα όπως το φράγμα Τσικνιά δεν απαντούν ουσιαστικά στο πρόβλημα, και να παρουσιάσω εναλλακτικούς, εφαρμόσιμους δρόμους. Γιατί η λύση δεν είναι μόνο ζήτημα τεχνογνωσίας, αλλά κυρίως φαντασίας και πολιτικής βούλησης.


Το φράγμα Τσικνιά – Μια λάθος απάντηση σε ένα πραγματικό πρόβλημα


Το πρόβλημα του νερού στη Λέσβο είναι υπαρκτό, και γίνεται πιο πιεστικό όσο προχωρά η κλιματική κρίση. Όμως, το ερώτημα δεν είναι αν υπάρχει πρόβλημα, αλλά πώς το ορίζουμε και πώς αποφασίζουμε να το λύσουμε.

Το φράγμα Τσικνιά παρουσιάζεται ως έργο πνοής για την ή Λέσβο. Υποτίθεται ότι θα καλύψει τις ανάγκες ύδρευσης και άρδευσης. Όμως, η πραγματικότητα είναι πιο σύνθετη:

-Πρόκειται για ένα έργο που εδώ και χρόνια λιμνάζει σε τεχνικά, νομικά και χρηματοδοτικά προβλήματα. Οι μελέτες αναθεωρούνται διαρκώς, ενώ η υλοποίηση καθυστερεί με αποτέλεσμα να έχει εξελιχθεί σε «έργο διαρκείας», χωρίς σαφές χρονοδιάγραμμα και χωρίς ουσιαστικό δημόσιο διάλογο.

-Είναι ένα ενεργοβόρο και κοστοβόρο έργο. Το κόστος κατασκευής (που διαρκώς αυξάνεται) και το κόστος συντήρησης δεν λαμβάνουν υπόψη τη συνολική οικολογική αποτύπωση του έργου: αλλοίωση ποταμολογικών ροών, καταστροφή οικοσυστημάτων, αποκοπή κοινοτήτων από γη, υποβάθμιση υγροτόπων.

-Οι κοινωνικές του επιπτώσεις είναι υποτιμημένες. Αγροί και περιουσίες απαλλοτριώνονται, ενώ η τοπική κοινωνία αντιμετωπίζεται ως αποδέκτης τετελεσμένων. Οι αγρότες γίνονται εξαρτώμενοι από ένα συγκεντρωτικό σύστημα παροχής νερού – με όρους που δεν διαμορφώνουν οι ίδιοι.

Και τελικά, ας τεθεί το πιο κρίσιμο ερώτημα: θα λύσει πράγματι το φράγμα το πρόβλημα της λειψυδρίας; Ή απλώς θα δημιουργήσει μια νέα εξάρτηση, αφήνοντας άλυτα τα βαθύτερα αίτια της ερημοποίησης του νησιού;

Χρειαζόμαστε μια πολιτική απόφαση να εγκαταλείψουμε τις "μεγάλες χειρονομίες" που καταλήγουν σε μεγάλα αδιέξοδα. Χρειαζόμαστε έργα μικρής κλίμακας, ευέλικτα, κατανεμημένα στον χώρο, με έμφαση στην πρόληψη και όχι μόνο στην αντιδραστική διαχείριση.


Και όμως, υπάρχει άλλος δρόμος – Μικρής κλίμακας λύσεις…


Τι σημαίνει, λοιπόν, να σκεφτούμε αλλιώς τη διαχείριση του νερού; Σημαίνει να φέρουμε στο προσκήνιο τις τοπικές γνώσεις, τη γεωγραφία του τόπου και τη λογική της αναγέννησης.

Αντί για ένα φράγμα σε έναν ποταμό, μπορούμε να φανταστούμε 100 μικρές παρεμβάσεις: αποκατάσταση πεζουλιών, διαχείριση των ομβρίων, ανασύσταση υγροτόπων, αναδάσωση, δημιουργία λιμνοδεξαμενών, φυτοκαλύψεις, διαχείριση οργανικής ύλης, συλλογή βρόχινου νερού σε αγροκτήματα, σπίτια και δημόσια κτίρια. Αυτά είναι έργα που:

-Είναι άμεσα εφαρμόσιμα, με χαμηλό κόστος, με τοπικό κύκλο εργασιών και με δυνατότητα συντήρησης από τις ίδιες τις κοινότητες και συνεχή εμπλοκή τους.

-Ενισχύουν τη φυσική ικανότητα του τοπίου να συγκρατεί νερό και να το διοχετεύει αργά στον υδροφόρο ορίζοντα.

-Δημιουργούν θέσεις εργασίας στον τόπο, και όχι σε εργολαβίες των Αθηνών ή των Βρυξελλών.

-Μειώνουν την εξάρτηση από εξωτερικές παροχές και μεταφέρουν τη δύναμη λήψης αποφάσεων πιο κοντά στους ανθρώπους.

Αυτές οι λύσεις, που προκύπτουν από πρακτικές της περμακουλτούρας, της αναγεννητικής γεωργίας και της οικολογικής μηχανικής, έχουν εφαρμοστεί με επιτυχία σε άλλες νησιωτικές ή άνυδρες περιοχές της χώρας μας αλλά και στη νότια Ισπανία, στο Μεξικό, στην Ινδία, στο Σαχέλ, την Κίνα ή στην Καλιφόρνια.

Το ζήτημα δεν είναι τεχνικό – είναι βαθιά πολιτικό και πολιτισμικό: θα συνεχίσουμε να βλέπουμε το νερό ως τεχνικό ζήτημα “παροχής” ή θα το αναγνωρίσουμε ως κοινό αγαθό που προϋποθέτει φροντίδα, συνεργασία και παρατήρηση;


Από την Καλιφόρνια στην Ικαρία  – Όταν η κοινότητα διαχειρίζεται το νερό


Δεν μιλάμε για ουτοπίες – μιλάμε για υπαρκτές πρακτικές. Σε όλο τον κόσμο –και στη Μεσόγειο ειδικά– κοινότητες, τοπικές αυτοδιοικήσεις, ακόμα και μικρές αγροτικές συνεταιριστικές πρωτοβουλίες, υλοποιούν εναλλακτικά μοντέλα διαχείρισης νερού. Και το κάνουν με αποτελέσματα, όχι θεωρίες.

🔹 Ικαρία – Οι ορεινές κοινότητες έχουν διατηρήσει παλαιές πρακτικές διαχείρισης του νερού μέσα από κοινοτικούς κανόνες. Οι "βρύσες του χωριού", οι μικρές δεξαμενές και τα φράγματα πέτρας λειτουργούν χωρίς εξωτερική παροχή, χάρη στη συνεχή επιτήρηση και συνεργασία των κατοίκων.

🔹 Νότια Ισπανία (Αλμερία) – Εφαρμογή τεχνικών rainwater harvesting και αποκατάστασης εδαφών με καλλιέργειες υψηλής κάλυψης (όπως ελιές, ρεβίθια και βίκο), με στόχο τη διατήρηση της υγρασίας στο έδαφος και την επαναφόρτιση του υδροφόρου ορίζοντα.

🔹 Καλιφόρνια (Sonoma County) – Μετά τις καταστροφικές ξηρασίες, υλοποιήθηκαν κοινότητες διαχείρισης νερού ανά λεκάνη απορροής (watershed councils), που σχεδιάζουν και εφαρμόζουν αναγεννητικά συστήματα: επαναχρησιμοποίηση νερού, φύτευση κατάλληλων δέντρων, αποθήκευση ομβρίων, πολιτικές τιμολόγησης που ενισχύουν τη συνετή χρήση.

🔹 Κρήτη (Αμάρι) – Μια ομάδα νέων αγροτών αναβίωσε παλιές αναβαθμίδες, φύτεψε με μέθοδο τις πλαγιές και διαμόρφωσε ένα συλλογικό σχέδιο για το τοπικό νερό. Το έργο βασίζεται σε τεκμηρίωση, τοπική συμμετοχή και διαρκή παρακολούθηση.

Αυτές οι περιπτώσεις δεν είναι “έξυπνα τρικ” αλλά ολιστικές απαντήσεις που στηρίζονται σε τρεις βασικές αρχές:

Συλλογικότητα και εμπλοκή της κοινότητας.

Εδαφοκεντρική προσέγγιση (το νερό αρχίζει από το έδαφος, όχι από τις σωληνώσεις).

Σχέδιο μακράς πνοής με τοπικό έλεγχο και όχι εργολαβική εξάρτηση.


Νερό, Γη και Κοινότητες – Ώρα για μια νέα διαχείριση στη Λέσβο


Αυτό το άρθρο ξεκίνησε με την παραδοχή πως η Λέσβος αντιμετωπίζει μια κρίση. Όχι μόνο κρίση διαθεσιμότητας νερού, αλλά κυρίως κρίση στη φαντασία και τις πολιτικές της διαχείρισης. Για δεκαετίες, η απάντηση σε κάθε πρόβλημα ήταν: “να φέρουμε ένα μεγάλο έργο”. Όμως τα μεγάλα έργα δεν έσωσαν τα χωριά από την ερημοποίηση, ούτε στήριξαν τους αγρότες να παραμείνουν στον τόπο.

Προτείνουμε ένα διαφορετικό μονοπάτι:

Επαναφορά της μικρής κλίμακας – με σεβασμό στη γεωγραφία, την παράδοση και τις δυνατότητες των ανθρώπων του νησιού.

Αποκέντρωση των αποφάσεων – όχι άλλες κλειστές μελέτες και διαχειριστικά συμβούλια και επιτροπές χωρίς κοινωνικό έλεγχο.

Σχέδια ανά λεκάνη απορροής, με ενεργό συμμετοχή τοπικών φορέων, επιστημόνων, κοινοτήτων, αγροτών και εκπαιδευτικών.

Εκπαίδευση και δράσεις στα σχολεία, στους αγρούς, στα χωριά – γιατί η διαχείριση του νερού δεν είναι μόνο τεχνικό ζήτημα: είναι πολιτισμός, τρόπος ζωής, συλλογική μνήμη.

Η Λέσβος μπορεί να γίνει πρότυπο νησιωτικής αυτάρκειας και οικολογικής διαχείρισης, όχι γιατί θα αντιγράψει ξένα μοντέλα, αλλά γιατί θα αξιοποιήσει τις δικές της ρίζες και τις δικές της ιδέες.

Η πρόσκληση είναι ανοιχτή. Όχι μόνο στους τεχνικούς και τους πολιτικούς, αλλά σε όλους και όλες: αγρότες, δασκάλους, φοιτητές, εργάτες, κατοίκους των χωριών και των πόλεων. Αυτό το νησί ανήκει σε εμάς. Και το νερό του επίσης