Γράφει ο Δημήτρης Μάντζαρης*

Σε ένα κλειστό κύκλο συγγενών και φίλων, σύμφωνα με την τελευταία του επιθυμία, διασκορπίστηκε η στάχτη του Φρίξου Πρωτογερέλλη στα μέρη που έζησε κι αγάπησε ως νέος, στην αγαπημένη του πατρίδα, τη Λέσβο. Την υλοποίηση αυτής της τελευταίας του επιθυμίας, είχε αναλάβει η αδελφή του Έλλη, εκτελώντας την κατά γράμμα και σύμφωνα με τη θέλησή του.

Τον Φρίξο τον γνώρισα πρώτη φορά πριν 35 χρόνια, στην προεκλογική περίοδο του 1989, ως υποψήφιο βουλευτή του ενιαίου τότε Συνασπισμού της Αριστεράς. Παρόλο που στην Ευρώπη αυτή η περίοδος ήταν μια περίοδος αποκαθήλωσης για την Αριστερά και τους κομμουνιστές, εδώ στην Ελλάδα η Αριστερά για πρώτη φορά μετά τον Εμφύλιο, περνούσε φουριόζα το κατώφλι της κυβερνητικής εξουσίας, περνώντας απ΄ τα ξερονήσια στα κοσμικά σαλόνια. Ήθελε λες με μιας, τρεις μήνες μόλις στη κυβέρνηση, να σβήσει δεκαετίες διώξεων και αποκλεισμών, δεκαετίες κατάρας και κακοδαιμονίας  Κι αυτός, που στη καμπούρα του ήταν μαζεμένες όλες τούτες οι φυλακές και τα μαρτύρια της Αριστεράς, ήπιος, σεμνός, άμαθος με εξουσίες και παινέματα, να δίνει μαθήματα αξιοπρέπειας στους νεώτερους. Κι όταν κάποιοι πιο νέοι σύντροφοι του, καβάλησαν ξαφνικά πρόωρα το καλάμι της εξουσίας, εκείνος πάντα είχε τον τρόπο να τους προσγειώνει στη πραγματικότητα.

Είναι πραγματικά δύσκολο να ξετυλίξει κανείς το «κουβάρι» της ζωής του Φρίξου Πρωτογερέλλη, ενός ανθρώπου που στα 97 χρόνια που έζησε κουβαλούσε ζωντανή, όπως και χιλιάδες άλλοι αγωνιστές, την ιστορία της Αριστεράς και μέσα σ’ αυτή την ιστορία της Ελλάδας του 20^ου αιώνα. Γεννημένος στη Θερμή της Λέσβου το 1923, δεκαοκτάχρονο παιδί, το Μάρτιο του 1942, έκλεψε με δύο φίλους του μια βάρκα από το λιμάνι της Μυτιλήνης, για να περάσει απέναντι και από εκεί στη Μέση Ανατολή για να καταταχθεί στον Ελληνικό Στρατό και να πολεμήσει. Ο ίδιος διηγείται: «Η τρομακτική πείνα του δριμύτατου χειμώνα 1941-42, αλλά και ο πόθος για λευτεριά, μου ‘βαλαν κι εμένα την ιδέα της φυγής απ’ την πατρίδα».

Αντιτάχθηκε, μαζί με χιλιάδες άλλους Έλληνες πατριώτες στα σχέδια δημιουργίας Βασιλικού Στρατού με κύριο προσανατολισμό την επιστροφή μεταπολεμικά στην Ελλάδα της δικτατορίας και του Βασιλιά. Τελικά βρέθηκε στο 8^ο Τάγμα Φρουρών της 2^ης ελληνικής Ταξιαρχίας, το καλοκαίρι του 1943. κλεισμένος σε στρατόπεδο κάπου στη Τρίπολη του Λιβάνου και στη συνέχεια στην Τρίπολη της Λιβύης. Η παραμονή του εκεί και η συνάντηση του με πολλούς πνευματικούς ανθρώπους, όπως ο Μανώλης Ανδρόνικος, συντέλεσαν στη συγκρότηση της προσωπικότητάς του.

Το καλοκαίρι του 1945 επέστρεψε στη Μυτιλήνη και εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ. Εκεί γνώρισε και ερωτεύτηκε την Μυτιληνιά συναγωνίστριά του Έλλη Σβώρου. Η Έλλη Σβώρου, συνελήφθη στο τέλος Μαϊου 1948 από την ασφάλεια Μυτιλήνης για την πολιτική της δράση και οδήγηθηκε στις φυλακές Αβέρωφ. Ένα χρόνο μετά, καταδικάστηκε από το έκτακτο Στρατοδικείο σε θάνατο, με βάση το Γ’ Ψήφισμα και εκτελέστηκε στις 15 Ιουνίου 1949, λίγο πριν το τέλος του Εμφυλίου. Λίγο αργότερα συλλαμβάνεται και η αδελφή του Έλλη Πρωτογερέλλη, η οποία έμεινε στη φυλακή μία δεκαετία.

Η Σβώρου ήταν η πρώτη και μοναδική γυναίκα της Λέσβου, που εκτελέστηκε στον Εμφύλιο γιατί αρνήθηκε να αποκηρύξει τις ιδέες της.

Ο Φρίξος, στο βιβλίο του με τίτλο «Έλλη», που εξέδωσε λίγους μήνες πριν τον θάνατό του (Εκδόσεις 24 γράμματα, 2019), περιγράφει με συγκλονιστικό τρόπο τη σκηνή της απολογίας της 24χρονης Ελλης:

-         Τι έχεις να πεις Σβώρου; Τα έκανες όλα αυτά που σε κατηγορούν;

-         Ό,τι έκανα, το ‘κανα για το καλό του λαού και της νεολαίας.

-         Είσαι κομμουνίστρια;

-         Είμαι ΕΠΟΝίτισσα

-         Τι γνώμη έχεις για το παιδομάζωμα;

-         Δεν υπάρχει παιδομάζωμα. Όλα είναι απόρροια του εμφυλίου πολέμου.

-         Αν σου λέγανε να πλέξεις πουλόβερ για τους στρατιώτες μας, που πολεμούν τους συμμορίτες θα ‘πλεκες;

-         Όχι, θα το ‘κανα ευχαρίστως αν πολεμούσαν ξένο επιδρομέα, όπως το 1940!

-         Αποκηρύσσεις το ΚΚΕ;

-         Όχι!

Η εκτέλεση της Έλλης Σβώρου, που ήταν παράλληλα και επιστήθια φίλη της αδελφής του Έλλης Πρωτογερέλλη, σημάδεψε βαθιά τη ζωή του Φρίξου.

Ο ίδιος συνελήφθη το φθινόπωρο του 1947 και στη συνέχεια εξορίστηκε στη Μακρόνησο. Κατόρθωσε να σταθεί με απόλυτη αξιοπρέπεια στις χειρότερες στιγμές της Μακρονήσου, στα βασανιστήρια και τους εξευτελισμούς.

Γυρίζοντας από την εξορία στη Μυτιλήνη στις αρχές της δεκαετίας του ’50, πρωτοστάτησε στην ίδρυση της ΕΔΑ στο νησί, συμμετέχοντας στην πρώτη πενταμελή Διοικούσα Επιτροπή της Λέσβου. Ήταν υποψήφιος βουλευτής της ΕΔΑ στη Λέσβο πριν τη δικτατορία. Μετά τη μεταπολίτευση, συνέχισε την πολιτική του δράση στην Αριστερά μέσα από τις γραμμές του ΚΚΕ Εσωτ. και στη συνέχεια στο ΣΥΝ και το ΣΥΡΙΖΑ.

Μετά την αποφυλάκισή του γνωρίστηκε με την Φιφή Χελιώτου- Πρωτογερέλλη, μόλις αποφυλακισμένη κι αυτή από του Αβέρωφ. Ένωσαν τις ζωές τους για να μοιραστούν στη συνέχεια όλες τις διώξεις και τις φυλακίσεις που τους επιφύλαξε το μετεμφυλιακό κράτος, μέχρι τη Μεταπολίτευση. Κατόρθωσαν ωστόσο να δημιουργήσουν μία αγαπημένη οικογένεια που συμπληρώθηκε με τα δύο παιδιά, την Καίτη και τον Μίλτο. Κι όμως η μοίρα τους επιφύλαξε κι άλλες συμφορές, βαρύτερες. Το 1988 τα δυο παιδιά σκοτώνονται στο ίδιο τροχαίο δυστύχημα με μία μοτοσυκλέτα στην Πατησίων. Ο Φρίξος και η Φιφή άντεξαν όλες αυτές τις αδιανόητες συμφορές με απαράμιλλη αξιοπρέπεια, όπως με αυτή πορεύτηκαν σε ολόκληρη τη ζωή τους.

Έφυγε πλήρης ημερών τον Ιανουάριο του 2020. Το βράδυ που πέθανε, η Φιφή και η Έλλη κρατούσαν ένα φάκελο. Μέσα είχε μια ιδιόγραφη επιστολή του Φρίξου. Απέξω έγραφε «για μετά». Η επιστολή αναφερόταν σε κάποιες επιθυμίες του Φρίξου συγκεκριμένες. Ανάμεσα σε αυτές ήταν ότι δεν ήθελε λόγο.

Έτσι κι εγώ τώρα, γράφοντας τούτες τις λέξεις νοιώθω την ίδια αμηχανία, που ένοιωσα, όταν, 23 χρόνια πριν, το 2001 ως γραμματέας της Ν.Ε. Λέσβου του ΣΥΝ, έπρεπε να μιλήσω για το Φρίξο, σε μια εκδήλωση που έκαναν οι σύντροφοι του, για να τιμήσουν τη πολύχρονη δράση του.

Τα λόγια ίσως είναι πολύ φτωχά σε τέτοιες περιπτώσεις. Πολύ περισσότερο που τα απέφευγε κι ο ίδιος ο Φρίξος. Ίσως τα λέει όλα χωρίς πολλά – πολλά, τούτο που είπε ένας παλιός Μυτιληνιός, που τον ρωτούσαν τα μικρά παιδιά, τι θα πει σήμερα πως κάποιος «είναι Αριστερός». Απαντούσε λοιπόν κι έλεγε «Αριστερός; Να, ο Φρίξος!».

Υ.Γ. Και μια έκκληση - πρόταση προς την δημοτική αρχή του Δήμου Μυτιλήνης. Νομίζω πως αξίζει το όνομα του Φρίξου και της Έλλης Πρωτογερέλλη να δοθεί τιμητικά σε έναν δρόμο στις συνοικίες που μεγάλωσαν κι έδρασαν.

* Ο Δημήτρης Μάντζαρης είναι διδάκτορας ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου και μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.