«Κι άλλοτε πάλι, όταν του μπαίναν ερωτήματα, και ερωτήματα του μπαίναν συχνά, πήγαινε Κυριακή απόγευμα στη βιβλιοθήκη του γυμνασίου, το μόνο όπως έλεγε, που θα άξιζε να παινευτεί στο κάστρο. Είχε βρει τον τρόπο του, είχε μεσολαβήσει ο παπάς και ο βιβλιοπώλης ο κύριος Χατζηδανιήλ, που τον είχε συμπαθήσει. Έμπαινε Κυριακή απόγευμα, μες στην απόλυτη ερημιά του αναγνωστηρίου κι έψαχνε, σκάλιζε τα βιβλία»…
Από το βιβλίο του Νίκου Θέμελη
«Η αναζήτηση»

Ένας κόσμος μαγικός. Πλάσματα της φαντασίας, ανθρώποι καθημερινοί που κάναν το φανταστικό πράξη απλή, ανθρώποι φανταστικοί που γίναν καθημερινοί, ήρωες και δειλοί, βασιλιάδες και τσαγκάρηδες και χασάπηδες και διανοούμενοι, ιδέες δυσθεώρητης αξίας κι άλλες που πάει χάθηκαν. Κι όλα ετούτα χωμένα σε μικρά χρωματιστά τεφτέρια μα και μεγαλύτερα χάρτινα κατασκευάσματα, βιβλία, τόμοι και τομίδια, κομμάτια ανθρώπινων μυαλών που μετουσιώθηκαν και χώθηκαν εκεί στην αρχή της Μυτιληνιάς αγοράς. Στο μαγικό κόσμο του βιβλιοπωλείου του κυρ Γιάννη Χατζηδανιήλ. Ενός ανθρώπου που η ιστορία του και μαζί η ιστορία της φαμίλιας του θα μπορούσε να είναι από μόνη της ένα από τα βιβλία στα ράφια του. Δυστυχώς τις μικρές μεγάλες ιστορίες των ανθρώπων ετούτου του τόπου δε τις κάνουμε βιβλία. Τις αφήνουμε – ξανά δυστυχώς – να θαφτούν κάτω από στοίβες στιγμών χρόνου…

Σαν άρχιζες να κουβεντιάζεις με τον κυρ Γιάννη κονταροχτυπιόσουνα με το είναι σου.
Από τη μια οι θύμησες των παιδικών σου χρόνων, η εικόνα του κυρ Γιάννη να σου δίνει τα βιβλία των Αγγλικών, τα τετράδια κάθε Σεπτέμβρη κι οι λοξές ματιές στα ράφια. Που και που κι η αγορά ενός βιβλίου, πότε από το χαρτζιλίκι και πότε από τα λεφτά που μαζεύτηκαν στα κάλαντα… Κάπως έτσι βρεθήκαν στην παιδική σου βιβλιοθήκη οι τόμοι των ταξιδιών του Ιουλίου Βερν, η «Γαλήνη» του Βενέζη κι η «Παναγιά η Γοργόνα» του Μυριβήλη. Κι ύστερα στην εφηβεία ο Χαλίλ Γκιμπράν κι ο Βίλχεμ Ράϊχ κι ο Μαρκούζε με τους ευρωκομουνιστές που θαρρούσαμε πως καταλαβαίναμε και που βρίσκαμε τότε μοναχά στον κυρ Γιάννη… Ο Σφετούδης βλέπετε πουλούσε τα βιβλία «των άλλων».

Από την άλλη τα όσα άκουγες από το στόμα του. Σε αρπούσε θαρρείς από τα κύτταρα του μυαλού και σε εξακόντιζε πίσω στις αρχές του 19ου αιώνα. Στο Μανταμάδο απ’ όπου ξεκίνησαν, στη Μυτιλήνη, στη Βάρνα, στη Λειψία ενός κόσμου μικρού - μεγάλου όπου περιδιάβαινε η φαμίλια των Χατζηδανιήληδων.

Από το Μανταμάδο στη Λειψία
Ο πρώτος Χατζηδανιήλ εντοπίζεται στη Λειψία στα 1791. «Με αγορασμένο το χατζηλίκι», τίτλο τιμής που του δίνει το δικαίωμα να ταξιδεύει, φτάνει στη Γερμανική μεγαλούπολη της εποχής και συνάμα ένα από τα κέντρα του τότε δυτικού πολιτισμού, φευγάτος από τη Βάρνα όπου έφθασε όταν κάποιοι ξεκίνησαν το μεγάλο ταξίδι της ανακάλυψης του κόσμου ξεκινώντας από το Μανταμάδο. «Βαρναίος εκ Μυτιλήνης» ανακαλύπτει εκεί, πρώτος ίσως την τρέλα του γραπτού λόγου. Ο γιός του Ιωάννης – Γουλιέλμος καθηγητής στη Λειψία κι αυτός και έμπορος και βιβλιοδέτης.

Ο πατέρας του Δημητρίου. «Εν Βάρνει υπήρχον Ελληνικά τυπογραφεία και εξεδίδοντο περιοδικά ως η ΠΑΝΔΑΙΣΙΑ του αοιδίμου εν Λειψία συμφοιτητού μου εν τη φιλοσοφία και ύστερον μοναχού Δημητρίου Ι. Χατζηδανιήλ».
Σε ένα τεφτέρι με κολλυβογράμματα είναι σημειωμένη η ιστορία της οικογένειας. Στη διάβαζε λέξη λέξη ο κυρ Γιάννης και έλαμπε. Ήταν η ιστορία του….
Εκεί στα μέσα του 19ου αιώνα, κάπου στις σημερινές Κολώνες ο Δημήτριος Χατζηδανιήλ «επιστρέψας εκ Λειψίας» στήνει το πρώτο Μυτιληνιό βιβλιοπωλείο. Έχει προηγηθεί στα 1827 ο αδελφός του που φέρνει και πουλά στο νησί βιβλία παραγγελιά των «εκπαιδευτικών καταστημάτων Μυτιλήνης» μέσω Σμύρνης φορτωμένα σε ένα Αυστριακό ατμόπλοιο. Αλλά βιβλιοπωλείο κανονικό με ότι η λέξη σήμαινε εκείνη την εποχή συνάμα και βιβλιοδετείο, στήνεται στα 1840 με τον ερχομό στο νησί του Δημητρίου Χατζηδανιήλ.

Ο γιος του Δημητρίου, ο Ιωάννης – «ο παππούλης μου» που ‘λεγε ο κυρ Γιάννης - στέλνεται στο Παρίσι να σπουδάσει ζωγραφική. Εκεί όμως θες γιατί διαπιστώνει πως δε τα καταφέρνει, θες γιατί γνωρίζεται με τη μαγική τέχνη της φωτογραφίας αλλάζει ρότα και σπουδάζει φωτογραφία και βιβλιοδεσία. Επιστρέφει φυσικά στη Μυτιλήνη και με τα δυο του αδέλφια δίνει πνοή στην οικογενειακή επιχείρηση αναβαθμίζοντας την σε βιβλιοπωλείο – βιβλιοδετείο και φωτογραφείο.

Στη Μυτιλήνη και στη Σμύρνη
Οι εποχές αλλάζουν. Η διαδικασία δημιουργίας εθνικής συνείδησης βρίσκεται στην κορύφωση της ανάμεσα στους παλιούς Ρωμιούς της οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Όπλο στη μετουσίωση ετούτη του Ρωμιού σε Έλληνα η γνώση. Σφαίρα τα βιβλία. «Τα μαγικά για τον Τούρκο που πίστευε πως η εξουσία του έχει δοθεί από το θεό και θα είναι παντοτινή, βιβλία». Τα βιβλία του βιβλιοπωλείου των Χατζηδανιήλ φορτώνονται σε αραμπάδες, μπαίνουν σε τσουβάλια και πετιούνται στη θάλασσα. Δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμα η φωτιά; Ή μπας κι ο Οθωμανός σέβεται το άγνωστο του βιβλίο περισσότερο από τον Ευρωπαίο φασίστα μισό αιώνα μετά;
Είναι 1897. Η «ταπείνωση» της ήττας στον ευσχήμως αποκαλούμενο «ατυχή» πόλεμο των «πατριωταράδων» της εποχής. Αλλά και η ελπίδα.
«Ο παππούλης έχει περάσει από τη Γαλλία και έχει τη δυνατότητα όταν οι Τούρκοι τον ψάχνουν για το τάδε ή το δείνα βιβλίο να κρύβεται στο γαλλικό προξενείο. Έχουν έλεγε δωμάτιο ειδικά για τον συχνά αναζητώντας τη σωτηρία από τον Τούρκο, Ιωάννη Χατζηδανιήλ».
Που για να πούμε όμως και του στραβού το δίκιο, το κυνήγι κυνήγι και η επιτυχίες επιτυχίες… Στον επαγγελματικό στίβο λέμε.
Με τα αδέλφια του μετακομίζει στην αρχή της αγοράς, πολύ κοντά στο νέο κέντρο της Ελληνικής υπεροχής στο νησί. Τα μαγαζιά που χτίζονται στη ρίζα του μεγαλοπρεπούς Άγιου Θεράποντα φιλοξενούν την επιχείρηση του Χατζηδανιήλ. Λίγα μέτρα παραπέρα στήνεται το επιβλητικό Ελληνικό Γυμνάσιο. «Το γένος απελευθερώνεται», ο Ιωάννης Χατζηδανιήλ πουλά βιβλία κι από το 1909 καρσί από το μαγαζί του, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται η Τράπεζα Πειραιώς (πρώην κτήριο της Αγροτικής Τράπεζας) φτιάχνει τσιγαρόχαρτα με πρώτη ύλη που εισάγει από την Τεργέστη. Είναι τα τσιγαρόχαρτα που χρησιμοποιούν οι πεζοναύτες της λευτεριάς του 1912. Τα τσιγαρόχαρτα της εκστρατείας στη Μικρασία. Γιατί αμέσως μόλις ο Ελληνικός Στρατός φτάνει στη Σμύρνη ακολουθιέται θαρρείς από το Χατζηδανιήλ που ανοίγει στο Σμυρνιό Αραπιάν τσαρσί υποκατάστημα για τις ίδιες ακριβώς δουλειές του κεντρικού καταστήματος της Μυτιλήνης.

Στα σύνορα της Μυτιλήνης
Ο Δημήτριος Χατζηδανιήλ μαζί με τον αδελφό του Κανάρη συμμαζεύουν τα κομμάτια της επιχείρησης που λαβώνεται από την καταστροφή στη Μικρασία. Η παραγωγή τσιγαρόχαρτων απαγορεύεται από το Βενιζέλο, τα μαγικά χαρτάκια σύντροφος του καπνιστή γίνονται είδος μονοπωλιακό. Οι Χατζηδανιήλ θυμωμένοι εγκαταλείπουν τη Βενιζελική παράταξη…
Εκεί, ανάμεσα στα προσφυγόπουλα που τρέχουν ξυπόλυτα πάνω στους παβέδες της Ερμού γεννιέται το 1927 ο κυρ Γιάννης. Ο εκπρόσωπος της πέμπτης γενιάς που το όνομα της έγινε θαρρείς συνώνυμο του βιβλίου.
Στα 25 του χρόνια, το 1952 ο Γιάννης Χατζηδανιήλ, ξαναστήνει σχεδόν από την αρχή την πατρογονική επιχείρηση.
«Η παράδοση λέει ότι το βιβλιοπωλείο του Χατζηδανιήλ ήταν το κέντρο στρατολόγησης δασκάλων. Θέλω να ξανακάνω το μαγαζί κέντρο των σύγχρονων δασκάλων, των ανθρώπων της μόρφωσης του τόπου» μου έλεγε.
Ο κυρ Γιάννης θυμόταν και μια ανείπωτη γλύκα απλώνονταν στη μορφή του. Τα «ιερά τέρατα» που περάσαν από το μαγαζί. Ο Αριστείδης Δελής («Ντελή» τον έλεγε), ο Παναγής ο Σαμάρας «που ήταν μόνιμος στο βιβλιοπωλείο».
«΄Ήταν άδειο το μαγαζί είχε πει, και έμπαινε μέσα ένας Ντελής και γέμιζε το μαγαζί από την παρουσία του. Τέτοιοι άνθρωποι ήταν οι δάσκαλοι της εποχής. Οι σημερινοί μπαίνουν κάπου και είναι σα να μη ζουν…».
Θυμόταν ακόμα και τα ταξίδια του στην Αθήνα. Τις συναντήσεις του στο «βιβλιοπωλείο της ΕΣΤΙΑΣ» και στο Ζαχαρόπουλο, τη σχέση του με τον Καραγάτση, το Βενέζη, τον Κορδάτο…
«Ωραίες μέρες…» μονολογούσε.

«Χαρτοπωλείο για να ζήσει…»
Λένε πολλοί πως ένα βιβλιοπωλείο αν είναι συνάμα και χαρτοπωλείο παύει να είναι βιβλιοπωλείο. Είχα ρωτήσει τον κυρ Γιάννη αν είναι έτσι. «¨Ένα βιβλιοπωλείο σε μικρές πόλεις σαν τη Μυτιλήνη για να συνεχίζει να ζει σαν βιβλιοπωλείο πρέπει να είναι και χαρτοπωλείο» είχε πει. Η αγορά μικρή, η ζήτηση βιβλίων αυξομειούμενη έχει να κάνει με χίλιες μύριες αλλαγές της κοινωνίας. Πρέπει να έχεις μια βάση για να μπορείς να ζεις και να εξυπηρετείς αυτούς που αγοράζουν βιβλία».
Σήμερα τα βιβλία είναι πολλά. «άφθονα. Αλλά «αγοράζονται από τους ανθρώπους της πόλης και μόνο. Και μάλιστα από τις γυναίκες που λες πως έχουν περισσότερο χρόνια για να διαβάζουν» είχε πει.
Ο καημός του βιβλιοπώλη κυρ Γιάννη όμως που 75χρονος όντας το 2003 όταν είχα καταγράψει τη μαρτυρία του επέμενε κάθε μέρα να κατεβαίνει στο μαγαζί του «όπως έκανε σε όλη του τη ζωή» είναι το παιδικό βιβλίο. «Τα παιδιά λέει πρέπει να μάθουν από το σχολειό να διαβάζουν βιβλία. Είναι ανάγκη. Και ξέρεις.. Όταν τους δίνεται η ευκαιρία το κάνουν. Διαβάζουν τα παιδιά όταν έχουν βιβλία…».
Όπως διάβαζε και διαβάζει η Κλειώ.
Ξεχνούσε και προβλήματα και σκοτούρες και ότι άλλο μπορεί να έχει ένας άνθρωπος σαν τον κυρ Γιάννη στο νου του σαν μιλούσε για την Κλειώ. Την κόρη του. Την έκτη γενιά των βιβλιοπωλών της φαμίλιας Χατζηδανιήλ. Είναι η Κλειώ που ανάστησε για μια ακόμα φορά το πατρογονικό βιβλιοπωλείο, που το εκσυγχρόνισε τραβώντας στον 21ο αιώνα την κλωστή που άρχισε να ξετυλίγεται εκεί στα τέλη του 18ου αιώνα.
«Η Κλειώ μου» έλεγε. Σαν τη μούσα της ιστορίας. «Γι αυτό και σπούδασε ιστορία…».
Η Κλειώ του κυρ Γιάννη η πρώτη που ανατρέπει την παράδοση του «Δημήτριος έτεκεν Ιωάννην» και «Ιωάννης έτεκεν Δημήτριον» και ξανά από την αρχή. Η Κλειώ που ανέλαβε ένα δύσκολο, ασήκωτο θαρρείς φορτίο «καταδικασμένη όμως σαν Χατζηδανιήλ να τα καταφέρει».
Η Κλειώ που με έκανε προχθές με τη συνέντευξη της «στο Νησί» να τα θυμηθώ ξανά όλα ετούτα.

Εκείνη η συνάντηση και η καταγραφή της μαρτυρίας του το 2003 ολοκληρώθηκε με ένα «φτάνει».
Έπρεπε να επιστρέψω στην τέχνη του εφήμερου. Στο ρόλο του δημοσιογράφου, του γραφιά που ανέλαβε να σώσει την εικόνα του κυρ Γιάννη.
Τρία χρόνια μετά, το 2006 ο κυρ Γιάννης έφυγε από τη ζωή. Από την ζωή όχι από τη ζωή της πόλης. Εκεί στη ρίζα του Αγίου Θεράποντα στέκει ακόμα βράχος, μετέωρο. Και κάθε μέρα νιώθω πως πρέπει να του λέω μια καλημέρα.