Η ιστορία της Μυτιληνιάς ΕΠΟνίτισσας Έλλης Σβώρου, που εκτελέστηκε λίγο πριν από το τέλος του Εμφυλίου
Γράφει ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΑΝΤΖΑΡΗΣ με αφορμή τα 79 χρόνια από την ίδρυση της ΕΠΟΝ
Δημοσίευση 23/2/2021
Το χαμόγελο της Έλλης
Κυκλοφόρησε το 2019 από τις εκδόσεις «24 γράμματα» το βιβλίο του Φρίξου Πρωτογερέλλη[1] «Έλλη». Το βιβλίο βασίζεται σε χειρόγραφες σημειώσεις του Φρίξου, που έγραψε στην 19η επέτειο από την εκτέλεση της συντρόφου του Έλλης Σβώρου, το καλοκαίρι του 1968. Οι σημειώσεις αυτές πλαισιώνουν τα ερωτικά γράμματα που έστειλε η Έλλη στο Φρίξο – όσα διασώθηκαν - σε όλη τη διάρκεια της γνωριμίας τους, από την άνοιξη του 1947, ως και την εκτέλεση της, τον Ιούνιο του 1949.
Ο ίδιος ο Φρίξος Πρωτογερέλλης γράφει στο βιβλίο του : «...Η αφήγηση αυτή αποτελεί στο μεγαλύτερο μέρος της μια ερωτική ιστορία.Το γεγονός όμως αυτό δεν αδυνατίζει το ερωτικό της στοιχείο, αλλά αντίθετα το τονίζει περισσότερο. Η ερωτευμένη κοπέλα είναι συγχρόνως αγωνίστρια. Ο ερωτικός της δεσμός είναι καρπός του αγώνα. […] Είναι φυσικό, νομίζω, οι αναμνήσεις αυτές να κυριαρχούνται από το ερωτικό στοιχείο, αφού οι σχέσεις μου μαζί της ήταν ερωτικές... Αν όμως δεν έλεγα τίποτα για την ερωτική της ζωή, αυτό που θα παρουσίαζα θα ήταν η μισή ΕΛΛΗ...» [σ. 18]
Η Έλλη Σβώρου, νεαρή Μυτιληνιά ΕΠΟΝίτισσα, συνελήφθη στο τέλος Μαϊου 1948 από την ασφάλεια Μυτιλήνης για την πολιτική της δράση και οδήγηθηκε στις φυλακές Αβέρωφ. Ένα χρόνο μετά, καταδικάστηκε από το έκτακτο Στρατοδικείο σε θάνατο, ποινή που εκτελέστηκε στις 15 Ιουνίου 1949, λίγο πριν το τέλος του εμφυλίου πολέμου. Έμελε να είναι η πρώτη και μοναδική γυναίκα της Λέσβου, που εκτελέστηκε στον εμφύλιο πόλεμο γιατί αρνήθηκε να αποκηρύξει τις ιδέες της. Η σκηνή της απολογίας της 24χρονης Ελλης, όπως την περιγράφει ο Φρίξος Πρωτογερέλλης στο βιβλίο του, είναι συγκλονιστική :
- Τι έχεις να πεις Σβώρου; Τα έκανες όλα αυτά που σε κατηγορούν;
- Ό,τι έκανα, το ‘κανα για το καλό του λαού και της νεολαίας.
- Είσαι κομμουνίστρια;
- Είμαι ΕΠΟΝίτισσα
- Τι γνώμη έχεις για το παιδομάζωμα;
- Δεν υπάρχει παιδομάζωμα. Όλα είναι απόρροια του εμφυλίου πολέμου.
- Αν σου λέγανε να πλέξεις πουλόβερ για τους στρατιώτες μας, που πολεμούν τους συμμορίτες θα ‘πλεκες;
- Όχι, θα το ‘κανα ευχαρίστως αν πολεμούσαν ξένο επιδρομέα, όπως το 1940!
- Αποκηρύσσεις το ΚΚΕ;
- Όχι! [σ. 172]
Η Έλλη ήξερε καλά, πως οι απαντήσεις της αυτές θα την οδηγούσαν στο εκτελεστικό απόσπασμα. Μα δεν λύγισε ούτε και στα παρακάλια της μάνας της, να υποχωρήσει και να υπογράψει το χαρτί της δήλωσης μετανοίας. Ούτε ακόμα κι όταν ο δικηγόρος της Λουκάς Δαράκης[2] προσπάθησε κι αυτός να την πείσει, πως αν δεν υπέγραφε δήλωση, η «εις θάνατον» καταδίκη ήταν προδιαγεγραμμένη. Παρόλα αυτά η Έλλη παρέμεινε ανένδοτη ως το τέλος.
Για τη στάση της αυτή ο Φρίξος ήταν βέβαιος. Γράφει λοιπόν :
«Η Έλλη δέχθηκε την ισχυρότερη πίεση από όλους να κάνει δήλωση. Δεν είναι μόνο η μάνα της που με τους θρήνους της μπορούσε να λυγίσει σίδερα. Η Έλλη ήταν ερωτευμένη. Αγαπούσε με όλη την δύναμη της μεγάλης ψυχής της. Το γεγονός αυτό ασκούσε την μεγαλύτερη πίεση πάνω της. Λυπάται ο καθένας που αφήνει τη ζωή, γιατί «πάντα γλυκιά είναι». Πιο πολύ όμως εκείνος, που εγκαταλείπει μια σίγουρη, μια τέλεια ευτυχία, που μόλις την είχε γευτεί. Εκείνος που φεύγει κι αφήνει τον ερωτικό του σύντροφο, γνωρίζοντας πολύ καλά τον μεγάλο πόνο, που θα του προκαλέσει». [σ. 178]
Έχουν περάσει 70 ολόκληρα χρόνια από την 15η Ιουνίου 1949 όταν ο «Χάρος»[3] πήρε την Έλλη Σβώρου για να την οδηγήσει αγέρωχη, μα χαμογελαστή, στο εκτελεστικό απόσπασμα. Ο Απόστολος Αποστόλου[4] γράφει για τις τελευταίες στιγμές της Έλλης[5] :
Την είχαν μεταφέρει από άλλη φυλακή στις φυλακές Αβέρωφ για να την εκτελέσουν. Από τη στιγμή που μπήκε μέσα στη φυλακή, ανατάραξε τα νερά. Με τη ζωντάνια και το κέφι της. Δεν ήταν η κοπέλα η πεσμένη και βαρύθυμη, με την μελαγχολία της μελλοθάνατης. Δεν έμεινε κλεισμένη στο κελί της σιωπηλή κι απλησίαστη... Γύριζε από θάλαμο σε θάλαμο. Έφερνε παντού την καλή διάθεση. Έβγαινε στην αυλή πρόσχαρη. Αυτή έδινε αντίς να πάρει. Δεν την τρόμαζε ο θάνατος... Και κάποιο απόβραδο ήρθε η ώρα της. Μπήκαν οι καλόγριες για να την πάρουν. Έτρεξε στο κελί της κι ετοιμάστηκε. Φόρεσε το πιο καλό της φουστανάκι. Και βγήκε στην αυλή γελαστή. Σαν να πήγαινε σε πανηγύρι...
Τα ερωτικά γράμματα που στέλνει η Έλλη Σβώρου στο Φρίξο Πρωτογερέλλη ξεχειλίζουν από ζωή, ακόμα κι όταν πια η ίδια ξέρει πως οδεύει προς το θάνατο. Είναι γεμάτα από νεανικό έρωτα, που τον συνδέει άρρηκτα με την ανάγκη του αγώνα για μια νέα κοινωνία, στην οποία πιστεύει ακράδαντα. Την πρωτοχρονιά του 1948 γράφει στο σύντροφό της Φρίξο, που είχε ήδη πιαστεί και ήταν στη φυλακή : «...Αγαπημένε μου Φρίξε, Μόλις λίγες ώρες μας χωρίζουν απ’ τον καινούριο χρόνο, που έφτασε γεμάτος, ζωή, χαρά και ευτυχία... Εύχομαι, Φρίξε μου, να’ναι ο χρόνος που θα εκπληρώσει όλους μας τους πόθους και πρώτα απ’ όλα τη γρήγορη αντάμωσή μας...» [σ. 94]. Μια αισιοδοξία για τη ζωή, που πήγαζε από τη βαθιά και απολύτη πίστη της πως η νίκη και επομένως μια άλλη δίκαιη κοινωνία, θα ερχόταν σύντομα.
Η Έλλη δεν λύγισε ακόμα κι όταν μαθαίνει πως κάποιοι από τους συντρόφους της, που καταδικάστηκαν μαζί της, λιποψύχησαν κι υπέγραψαν δήλωση μετανοίας. Ξεσπά σε κλάμματα μόνο όταν την πληροφορούν στο δρόμο για το εκτελεστικό απόσπασμα, πως κι ο αγαπημένος της αδελφός Γιώργος, έχει υπογράψει δήλωση. Στο τελευταίο της γράμμα, λίγο πριν την εκτελέσουν, γράφει στον αγαπημένο της Φρίξο :
«Φρίξε μου, ήθελα τώρα που φεύγω για πάντα να σου έφτιαχνα το σκίτσο μου μιας κι έχασες το άλλο. Είμαι όμως τόσο ταραγμένη με τους δύο συντρόφους μου[6] που τρέμω ολόκληρη. Σκέψου πως μένω μόνη για το εκτελεστικό απόσπασμα ύστερα από 20 άτομα. Όταν σήμερα πήγα να πω τι γίνεται Ανδρέα;[7] Κατέβασε το κεφάλι και μου είπε με πνιγμένα λόγια : «Ντρέπομαι να σε αντικρύσω». Με πήρε το παράπονο κι έκλαψα: όχι γιατί έχασα την παρέα μου, αλλά για τα χάλια που κατάντησαν... Σιχαίνομαι τους ανθρώπους που αποκηρύσσουν ύστερα από την καταδίκη τους... Πεθαίνω μόνο για εκείνουν που με μισούν για να ζω αιώνια σ’ εκείνους που μ’ αγαπούν και αγαπώ». [σ. 19-20]
Ο Φρίξος Πρωτογερέλλης όταν κατέγραψε σ’ εκείνο το τετράδιο πριν από 50 χρόνια, τις αναμνήσεις του για την ιστορία της συντρόφου του, δεν είχε την πρόθεση να εκδοθούν. Το έκανε πρώτα και κύρια για τον εαυτό του και μετά για την αδελφή του -επίσης Έλλη - συναγωνίστρια και φίλη της συντρόφου του,[8] για τη γυναίκα του Φιφή και για τα παιδιά του. Η συγκυρία της έκδοσης του βιβλίου της Φιφής Πόρτες, βοήθησε ώστε μετά από 50 χρόνια, αυτές οι σημειώσεις και τα γράμματα της Έλλης να μας κάνουν κοινωνούς μιας συγκλονιστικής μαρτυρίας που έρχεται να προστεθεί στις τραγικότερες σελίδες της ελληνικής ιστορίας του 20ού αιώνα.
Φρίξο, σε ευχαριστούμε!
Υ.Γ. Δεν μπορώ να βρω κάτι καλύτερο να πω για τη σημερινή 78 επέτειο από την ίδρυση της ΕΠΟΝ!
[1] Ο Φρίξος Πρωτογερέλλης γεννήθηκε στη Θερμή της Λέσβου το 1923. Στις αρχές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, μετά από μια απίστευτη περιπέτεια, διέφυγε από τη Μυτιλήνη με βάρκα και μέσω Τουρκίας έφτασε στη Μέση Ανατολή. Εκεί κατατάχθηκε στον Βασιλικό Ελληνικό Στρατό της Μέσης Ανατολής (Β.Ε.Σ.Μ.Α.). Αντιτάχθηκε, μαζί με χιλιάδες άλλους Έλληνες πατριώτες στα σχέδια δημιουργίας Βασιλικού Στρατού με κύριο προσανατολισμό την επιστροφή μεταπολεμικά στην Ελλάδα της δικτατορίας και του Βασιλιά. Τελικά βρέθηκε στο 8ο Τάγμα Φρουρών της 2ης ελληνικής Ταξιαρχίας, το καλοκαίρι του 1943. κλεισμένος σε στρατόπεδο κάπου στην Τρίπολη του Λιβάνου και στη συνέχεια στην Τρίπολη της Λιβύης. Η παραμονή του εκεί και η συνάντηση του με πολλούς πνευματικούς ανθρώπους, συντέλεσαν στη συγκρότηση της προσωπικότητάς του. Το καλοκαίρι του 1945 επέστρεψε στη Μυτιλήνη και εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ. Εκεί γνώρισε και ερωτεύτηκε την Έλλη Σβώρου συναγωνίστριά του. Τον συνέλαβαν το Φθινόπωρο του 1947 και στη συνέχεια εξορίστηκε στη Μακρόνησο. Γυρίζοντας από την εξορία στη Μυτιλήνη το 1952, πρωτοστάτησε στην ίδρυση της ΕΔΑ στο νησί, συμμετέχοντας στην πρώτη πενταμελή Διοικούσα Επιτροπή της Λέσβου. Ήταν υποψήφιος βουλευτής της ΕΔΑ στη Λέσβο πριν τη δικτατορία. Μετά τη μεταπολίτευση, συνέχισε την πολιτική του δράση στην Αριστερά μέσα από τις γραμμές του ΚΚΕ Εσωτ. και στη συνέχεια στο ΣΥΝ και το ΣΥΡΙΖΑ. Πέθανε πλήρης ημερών, την ώρα που γράφονταν αυτές οι γραμμές, στις 25 Γενάρη του 2020.
[2] Ο Λουκάς Δαράκης, πολιτικός και δικηγόρος, σύζυγος της Αγιαπαρασκευώτισσας συγγραφέως Πεπης Δαράκη, πολιτικός φίλος του Γεωργίου Παπανδρέου, διατέλεσε νομάρχης Λέσβου το 1947, στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Ως δικηγόρος αναλάμβανε την υποστήριξη διωκόμενων αριστερών. Η «γραμμή» της υπεράπισής του, συνοψίζοντας στην προσπάθεια να πειστεί ο κατηγορούμενος να υπογράψει δήλωση μετανοίας για να αποφύγει την «εις θάνατον» καταδίκη. Αν αυτό δεν πετύχαινε, τότε η υπεράσπιση προσπαθούσε να αποδείξει στο δικαστήριο πως ο κατηγορούμενος δεν αντιλαμβανόταν το μέγεθος των πράξεων του, δηλαδή «τελούσε εν συγχύσει»
[3] Ο «Χάρος» ήταν μια καλογριά υπάλληλος στις γυναικείες φυλακές Αβέρωφ, ονόματι Χαριτίνη, που αναλάμβανε να παραλαμβάνει τις μελλοθάνατες και να της οδηγεί στο εκτελεστικό απόσπασμα
[4] Απόστολος Αποστόλου γραμματέας του ΕΑΜ Λέσβου και μετέπειτα δήμαρχος Μυτιλήνης (1956 – 1967 και 1974 – 1982)
[5] Αποστόλου Απόστολος, Σκόρπια απ’ την Αντίσταση, εκδόσεις Χαρτοπωλείο «Πετρά», Μυτιλήνη, 1986, σελ. 16-17
[6] Εννοεί, που υπέγραψαν δήλωση μετανοίας
[7]Πρόκειται για τον ΕΠΟΝίτη Ανδρέα Χαραλαμπίδη, που παρά το γεγονός ότι υπέγραψε δήλωση, τελικά εκτελέστηκε μαζί μετην Έλλη Σβώρου την ίδια μέρα.
[8] Τη σύντροφό του Έλλη Σβώρου ο Φρίξος τη φώναζε Ελλιά για να την ξεχωρίζει από την αδελφή του Έλλη, που έτυχε να έχει το ίδιο μικρό όνομα.
