Από το 2018 με τον ειδεχθή βιασμό και την αποτρόπαια γυναικοκτονία της Ελένης Τοπαλούδη στο νησί της Ρόδου, εξαιτίας της αντίστασής της να συνευρεθεί ερωτικά με δύο άντρες, έως και την πρόσφατη γυναικοκτονία της 36χρονης από τον σύζυγό της στην κοινότητα Βλαχιώτη, επειδή όπως υποστήριξε ο ίδιος θύμωσε, διότι εκείνη τον έβρισε, η χώρα μας καλείται να αναμετρηθεί με το φαινόμενο της έμφυλης βίας, που για αιώνες παρέμενε στο παρασκήνιο: γυναίκες των οποίων η ζωή αφαιρείται βάναυσα, μόνο και μόνο λόγω του φύλου τους.  

Η έννοια της γυναικοκτονίας (femicide), έχει τις καταβολές της στην δεκαετία του 1970, ως μία ορολογία η οποία καταγράφηκε από την κοινωνιολόγο Diana E. H. Russel και περιγράφει μία ανθρωπολογική και εγκληματολογική εμπειρία. Έπρεπε να περάσει μία εικοσαετία για να χρησιμοποιηθεί η ορολογία από την επιστήμη της εγκληματολογίας, από την οποία ορίζεται ως ένα αδίκημα που δύναται να διαχωριστεί, από τη στιγμή που για αιώνες προβαλλόταν ως έγκλημα τιμής ή πάθους.

Κατά τον Π.Ο.Υ., η γυναικοκτονία ερμηνεύεται ως ανθρωποκτονία γυναικών εκ προθέσεως, εξαιτίας του γεγονότος ότι είναι γυναίκες. Κατά βάση συνιστά ένα έγκλημα ανδρών εναντίον γυναικών, εντούτοις, υπάρχουν περιπτώσεις κατά τις οποίες υπάρχει συνέργεια από γυναίκες, οι οποίες είθισται να είναι συγγενείς των εμπλεκομένων. Το κοινό μοτίβο που εντοπίζεται στις γυναικοκτονίες, είναι ότι αυτές διαπράττονται συνηθέστατα από νυν ή πρώην συντρόφους, με αποδεδειγμένα κακοποιητική στάση προς τις γυναίκες που αποτελούσαν ή αποτελούν ζεύγος, οι οποίες συνήθως μειονεκτούν ως προς την σωματική τους διάπλαση ή και την οικονομική τους κατάσταση συγκριτικά με το θύτη.

Η εφαρμογή της ορολογίας της γυναικοκτονίας είναι σημαντική, όχι μόνο διότι το έμφυλο έγκλημα θα οριοθετηθεί νομικά και θα είναι διαφορετικά αντιμετωπίσιμο με τις αντίστοιχες της βαρύτητάς του νομικές κυρώσεις, αλλά θα μπει σε μία τροχιά οργάνωσης πολιτικών πρόληψης και διαχείρισης της έμφυλης βίας που νομοτελειακά οδηγεί στον θάνατο. Επιπλέον, με την αποκρυστάλλωση της απόδοσης του συγκεκριμένου όρου, θα υπάρξει μία περισσότερο ξεκάθαρη εικόνα για έγκυρες στατιστικές καταγραφές ποιοτικού και ποσοτικού τύπου. Στην Ελλάδα, ναι μεν υπάρχουν στοιχεία για τέτοιου είδους εγκλήματα, μολαταύτα είναι νεφελώδη και με βασικές ελλείψεις ποιοτικών δεδομένων, τα οποία συνήθως εξάγονται από μελέτες σε οργανισμούς υποστήριξης γυναικών.

Παρακολουθώντας τα ελληνικά ΜΜΕ, είναι κατάφορη μία μακροχρόνια ρητορική μίσους σεξιστικού χαρακτήρα η οποία θέτει στο στόχαστρο την γυναίκα. Οδηγούμαστε με βεβαιότητα στην διαπίστωση, ότι η υφιστάμενη δυσαρέσκεια έναντι του όρου γυναικοκτονία, δεν συνίσταται σε αντιθέσεις που αφορούν το γλωσσικό αίσθημα, παρά στην υφή του ζητήματος, που είναι ξεκάθαρα πολιτικό και ενοχλεί, γιατί συσχετίζεται αμιγώς με το θύμα, το οποίο τυγχάνει να είναι θηλυκότητα.  

Οι καιροί επιτάσσουν την εισαγωγή ενός, όχι μόνο εγκληματολογικού, αλλά και κοινωνικού γνώμονα στο ελληνικό δίκαιο, ώστε η γυναικοκτονία να έχει νομική υπόσταση ως ανθρωποκτονία εκ δόλου, επειδή το θύμα ήταν γυναίκα και ως βαρύτατο ποινικό αδίκημα– μη παραγράψιμο - που συνδέεται με τις πολιτισμικές ρίζες οι οποίες επιβάλλουν την κατώτερη θέση της γυναίκας έναντι του άνδρα, δίχως το ανθρώπινο δικαίωμα του αυτοκαθορισμού και της οριοθέτησης της ζωής της.

Το μοτίβο το οποίο ακολουθεί μία είδηση γυναικοκτονίας, παρουσιάζει τη γυναίκα ως θύμα και υπαίτια για τη βία στην οποία υπόκειται, ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις ο θύτης, δεν παρουσιάζεται καν στην είδηση ή όποτε αυτός εμφανίζεται, περιγράφεται ως ο άνθρωπος της διπλανής πόρτας που δεν είχε δώσει δικαιώματα. Τόσο ο λόγος της τηλεόρασης, όσο και στο πώς αυτός καταγράφεται σε αναφορικά με το εκάστοτε περιστατικό δημοσιεύματα, επιδρούν από κοινού καταλυτικά στον τρόπο με τον οποίο το σύνολο της κοινωνίας ερμηνεύει την έμφυλη βία.

Οι γυναικοκτονίες συχνά επικαλύπτονται από τα μέσα, όταν τα γεγονότα παρατίθενται με αντικειμενική χροιά, δηλαδή η καταγραφή επικεντρώνεται εναργώς στις λεπτομέρειες του εγκλήματος. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, τέτοιου είδους περιστατικά παρουσιάζονται ως κάτι που δεν συνάδει με την ελληνική παιδεία, κάτι που ασφαλώς παραπέμπει σε ρατσισμό, ο οποίος συσχετίζεται άμεσα με την πατριαρχία και κάθε μορφή βίας και καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Όταν ο δράστης είναι ημεδαπός, παρουσιάζεται ως ένας άνθρωπος που ενδεχομένως παρασύρθηκε από το θυμό του ή από κάποιον άλλον εγκληματία, ιδανικά διαφορετικής εθνικότητας, ενώ όταν ο θύτης είναι αλλοδαπός, η άσχημη πράξη του, αποδίδεται στην εθνικότητα του. Υφίστανται επιπλέον ο καταλογισμός της υπευθυνότητας για αυτό που συνέβη στο ίδιο το θύμα και η ταυτόχρονη άφεση αμαρτιών του δράστη. Η αιτία συχνά εδράζεται κατά τα ΜΜΕ στο πάθος και τη ζήλια ή στην κατανάλωση αλκοόλ και ουσιών ερμηνεύοντας την γυναικοκτονία ως μία ιστορία αγάπης «που πήρε λάθος δρόμο»- ή ως μία συγκυριακή οικογενειακή τραγωδία.

Αποτελεί επίσης, συνήθη τακτική των ΜΜΕ, όποτε διαπράττεται μία βίαιη δολοφονία γυναίκας από άνδρα, ο τελευταίος να περιγράφεται ως ψυχικά διαταραγμένος. Η ερμηνεία ενός τέτοιου τύπου εγκλήματος υπό το πρίσμα του ψυχικού προφίλ του γυναικοκτόνου, επικαλύπτει τον πυρήνα της έμφυλης βίας και καταφέρνει να την προβάλλει ως κάτι κανονικό. Υπάρχει ένας συνεκτικός δεσμός μεταξύ της ισχύουσας ρητορικής που συστήνει την γυναίκα υποτιμημένη, από κοινού με την βία που δρα τιμωρητικά εις βάρος της. Ο βιασμός εκλαμβάνεται ως μέρος της ανδρικής φύσης.

Η κουλτούρα της ψυχιατρικοποίησης των γυναικοκτόνων από τα ΜΜΕ, μετατοπίζει το επίκεντρο από το ουσιαστικό πρόβλημα, που δεν είναι άλλο από την θέαση του φύλου της γυναίκας υπό την πατριαρχική, σεξιστική, εκμεταλλευτική, εχθρική και μισογυνική σκοπιά της κοινωνίας. Η γυναίκα εκλαμβάνεται ως ένα σεξουαλικό αντικείμενο και ως ιδιοκτησία του άνδρα, έτσι ο βιασμός και η γυναικοκτονία δεν θεωρούνται παράλογες ενέργειες. Τουναντίον, συμπορεύονται με την πατριαρχική φιλοσοφία. Δεν είναι εν ολίγοις, το ότι οι άντρες βρίσκονται εκτός ελέγχου και σκοτώνουν τις γυναίκες. Είναι ότι η πατριαρχία τους γαλουχεί εξ απαλών ονύχων με την ιδέα ότι, τέτοιες πράξεις είναι θεμιτές, σε βαθμό που να θεωρούν ότι δεν πρόκειται να τιμωρηθούν γι’ αυτές.

Δεν πρόκειται για ενέργειες ενστικτώδεις, αλλά για μια κοινωνικά εδραιωμένη και πολιτισμικά ριζωμένη φιλοσοφία ζωής, η οποία έχει πλασθεί επιμελώς για μία μακρά ιστορική περίοδο κοινωνικοποίησης υπό το πρίσμα της πατριαρχίας. Αυτή είναι και η αιτία που άντρες οι οποίοι διατηρούν την ψυχραιμία τους και είναι εξωτερικοί παρατηρητές ενός τέτοιου περιστατικού, σπεύδουν να συμπαρασταθούν στον δράστη. Στην ουσία, ο γυναικοκτόνος γνωρίζει την πράξη του, γι’ αυτό στην πλειονότητα σκοτώνει την σύντροφο ή την κόρη του, διότι σύμφωνα με όσα έχει διδαχθεί από την πατριαρχία, έχει εξουσία επάνω της, εκείνη «του χρωστά να τον υπακούει» και επειδή είναι γυναίκα, άρα κατώτερη, ουδείς θα ενδιαφερθεί γι’ αυτήν.

Ο ορισμός γυναικοκτονία, δεν είναι ένας ακόμη νεολογισμός. Είναι ένας τόπος μέσα στον οποίον συγκρούονται κοινωνικές ιδέες, τάσεις, πολιτικές θέσεις και πολλά άλλα χαρακτηριστικά που υπερβαίνουν μία απλή αισθητική ή στυλιστική διαφωνία προς ένα γλωσσικό ζήτημα. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, αποπειρώνται να συσχετίσουν την ορολογία με συγκεκριμένους πολιτικούς χώρους και παρατάξεις. Η αντιπαράθεση αυτή, είναι κατάφωρη με μία αντίστοιχη αναζήτηση στον περιηγητή, διότι αν εκείνη δεν υπήρχε, θα σήμαινε ότι έχει γίνει αποδεκτός ο όρος για την διάπραξη αυτών των εγκλημάτων. Από τη μία πλευρά, υπάρχουν διάφοροι ιστότοποι οι οποίοι αποδέχονται και χρησιμοποιούν τον όρο γυναικοκτονία και ανήκουν στην κεντροαριστερά και την αριστερά. Στην ίδια πτέρυγα, υπάγονται μέσα τα οποία διαθέτουν και ελληνικές εκδόσεις που προάγουν την πολιτική ορθότητα όπως αυτή εφαρμόζεται στην Δύση.

Στην ίδια κατηγορία περιλαμβάνονται ιστότοποι μεγάλης αναγνωσιμότητας, που μπορεί να μην διαδίδουν φεμινιστικό περιεχόμενο, αλλά ήδη χρησιμοποιούν την λέξη γυναικοκτονία στη γραφή τους. Από την άλλη πλευρά, υφίστανται ιστότοποι οι οποίοι αντιμάχονται την ορολογία, διότι ανήκουν στον δεξιό και ακροδεξιό χώρο. Υπάρχουν όμως και μεμονωμένοι συντάκτες που υπάγονται στον αστικό τύπο και ακολουθούν την βασική θέση του εντύπου με το οποίο συνεργάζονται. Στην αρθρογραφία επίσης, εντοπίζεται η χρήση εισαγωγικών να πλαισιώνουν τον όρο, δείχνοντας ότι μπορεί ο χρήστης να κατανοεί την παρουσία της έννοιας στην δημόσια σφαίρα, όπως και της έκτασης που έχει λάβει αυτή, εντούτοις, φαίνεται ότι πρόκειται για μία τυπική αποδοχή από τον γράφοντα.

Δεν τρέφουμε αυταπάτες, ότι με την χρήση του όρου της γυναικοκτονίας θα σταματήσει η βία ενάντια στις γυναίκες, ούτε βεβαίως και πρόκειται να εξαλειφθεί η πατριαρχική κουλτούρα που διέπει την κοινωνία. Είναι ωστόσο αναγκαίο, να πραγματοποιηθεί μία πρώτη κίνηση ευαισθητοποίησης και δημόσιας αναγνώρισης του περιεχόμενου αυτών των εγκληματικών πράξεων. Διεθνή κινήματα όπως είναι το #metoo, τα οποία ασχολούνται με την ενημέρωση του κόσμου σε ό,τι αφορά ζητήματα έμφυλης βίας, χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διότι τα τελευταία τους επιτρέπουν να γνωρίζουν μεγάλη διάδοση των εκστρατειών τους, υψώνοντας έναν διόλου ευκαταφρόνητο αντίλογο στα κατεστημένα πατριαρχικά αφηγήματα, καταφέρνοντας να φέρουν εγγύτερα τις γυναίκες και να μεταβάλουν κλιμακωτά τις κυρίαρχες πεποιθήσεις και συμπεριφορές.

Τα κριτήρια τα οποία τίθενται από την οικογένεια, επιβάλλονται από την κοινωνία και συσχετίζονται με τον τρόπο με τον οποίο είναι κοινώς αποδεκτή μία ενιαία συμπεριφορά απέναντι στην γυναίκα (εκείνη που την εκλαμβάνει ως ένα κατώτερο ον), είναι η αφετηρία ερμηνείας της γυναικοκτονίας. Όταν τα κριτήρια αυτά καταργηθούν, κοινωνικό αίτημα και πολιτικά επίδικο ζήτημα, θα επέλθει η μείωση της έμφυλης βίας και των γυναικοκτονιών. Η ευαισθητοποίηση του κοινού αισθήματος, η οποία θα επακολουθήσει αυτής της διαρκούς ενημέρωσης, παράλληλα με σοβαρές αλλαγές στο θεσμικό και νομικό πλαίσιο, θα αποτελέσει επιδραστικό παράγοντα στην λήψη των κατάλληλων αποφάσεων στην πορεία για να αποτελέσουν οι γυναικοκτονίες παρελθόν.

*Η Μαρίνα Σταμάτη, είναι υποψήφια Διδακτόρισσα, Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Πηγές προς περαιτέρω μελέτη

Πετράκη Γ. (2021). Γυναικοκτονίες: διαπιστώσεις, ερωτήματα και ερωτηματικά. Αθήνα: Gutenberg.

https://diotima.org.gr/gynaikoktonia-i-proti-aitia-thanatoy/