Με βάση γεγονότα αμφισβήτησης του δημοκρατικού πολιτεύματος που παρακολουθούμε τα τελευταία χρόνια, από οργανωμένες ομάδες και εκπροσώπους κομμάτων στο κοινοβούλιο, αλλά και μια στάση αμηχανίας που διακρίνουμε σε ένα πλήθος προσδιοριστικών για το διακύβευμα της δημοκρατίας όπως άμεση δημοκρατία, λαϊκή, φιλελεύθερη, αστική, περιεκτική, ριζοσπαστική κλπ, σκόπιμο θα ήταν να επανεξετάσουμε την λειτουργία του κοινωνικού βίου και τον τρόπο δόμησης του δημοκρατικού πολιτεύματος έτσι όπως το έχουμε δει να αναπτύσσεται στην ιστορία του δυτικού κόσμου.

Είναι λογικό, φαινόμενα που επιβραδύνουν και λειτουργούν ως τροχοπέδη στη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, να φανερώνουν μια κατάσταση παθολογίας που έχει αναπτυχθεί στην κοινωνία και το παρόν άρθρο έχει σκοπό να διερευνήσει εκείνες τις πτυχές της οργάνωσης του δημοσίου βίου που έχουν βρεθεί σε αντιδιαστολή με τις επιθυμίες και τα οράματα της κοινωνίας.

Ορισμός της δημοκρατίας

Δημοκρατία είναι εκείνο το πολίτευμα το οποίο η θέσμιση του στηρίζεται στις αρχές της ισονομίας και αξιοκρατίας ενώ δίνεται η δυνατότητα στον πολίτη να αμφισβητήσει αλλά και να αμυνθεί σε αποφάσεις του κράτους που πιθανόν να θεωρούνται μη σύννομες με τα ατομικά του δικαιώματα. Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα του μέτρου, γιατί καταφέρνει να σταθεροποιεί τις ατομικές και κοινωνικές επιδιώξεις, χωρίς να καταλήγει στην ασυδοσία ή στην αναρχία. Το δημοκρατικό πολίτευμα κατοχυρώνει την διάκριση των εξουσιών στην νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική εξουσία εγκαθιστώντας στοιχεία ελέγχου στην οργάνωση και λειτουργία του.

Η λέξη δημοκρατία παραπέμπει στα συνθετικά «δήμος» και «κράτος». Ο όρος επινοήθηκε κατά τον πέμπτο αιώνα π.Χ., στην κλασική Ελλάδα με τον Κλεισθένη ο οποίος είναι ο ιδρυτής της πρώτης δημοκρατίας, κατά το 508-507 π.Χ. μετά το τέλος της τυραννίας του Πεισίστρατου και τον Περικλή να συνεχίζει την παράδοση με τον «Χρυσό Αιώνα». Ο όρος Δημοκρατία χρησιμοποιείται σε αντιδιαστολή με την μοναρχία, την αριστοκρατία, την ολιγαρχία και την δικτατορία.

Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του δημοκρατικού πολιτεύματος

-Το δημοκρατικό πολίτευμα προασπίζεται την ελευθερία σε μια σειρά εκφάνσεων την ατομικής και συλλογικής έκφρασης όπως την ελευθερία έκφρασης, λόγου, τέχνης.
-Εξασφαλίζεται η ισότητα και κατοχυρώνει τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το δημοκρατικό πολίτευμα δίνει έμφαση στην ανάπτυξη του καθενός για να αποτελέσει τον πίδακα της συλλογικής ενέργειας.
-Το δημοκρατικό πολίτευμα εξασφαλίζει τη συμμετοχή του ατόμου στα κοινά, με μια σειρά ενεργειών και δράσεων τις οποίες ενθαρρύνει.
-Το δημοκρατικό πολίτευμα ευνοεί τον διάλογο και τον δημόσιο λόγο.
-Καλλιεργεί τις επιστήμες, τα γράμματα και την τέχνη χωρίς λογοκρισία και περιορισμούς.
-Αναπτύσσει την κοινωνική αρμονία και ισορροπία χωρίς ανταγωνισμούς και αντιπαλότητες.
-Οι συνθήκες διαβίωσης και η συμμετοχή στην οικονομική ζωή γίνεται με την συμμετοχή όλων, χωρίς αποκλεισμούς.
-Καλλιεργεί την αξιοκρατία και την ισονομία.

Οι παράγοντες που οδηγούν την δημοκρατία σε κρίση και αμφισβήτηση

Μια σειρά από παράγοντες οι οποίοι βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση με το περιεχόμενο της δημοκρατίας, δυσχεραίνουν ή ακυρώνουν την λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος όπως:

-Η ανισσόροπη οικονομική ανάπτυξη είναι δυνατόν να προκαλέσει μια σειρά από δυσλειτουργίες, με μια κοινωνία που βασίζεται στην ανάπτυξη των λίγων και ανέχεται την οικονομική καχεξία των πολλών. Είναι γνωστό από την ιστορική εμπειρία, πλήθος από οικονομικά αιτήματα που δεν βρήκαν ανταπόκριση, οδήγησαν την κοινωνία σε αναταραχή και τελικά επαναστάσεις.
- Η αποθάρρυνση του πολίτη στην συμμετοχή και άσκηση δημοσίων εξουσιών. Η αποστασιοποίηση και η ιδιώτευση αποτελούν μια σοβαρή ένδειξη δυσλειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η λειτουργία της δημοκρατίας στη βάση μιας γραφειοκρατικής σχέσης, μακριά από τον πολίτη, αποτελεί ένδειξη της δυσλειτουργίας της.
- Η εύνοια της συγκέντρωσης πολιτικής και οικονομικής εξουσίας στα χέρια των ολίγων. Φαινόμενο που παρατηρείται συχνά η δημιουργία ολιγοπωλιακών καταστάσεων στην οικονομική και εν γένει στην πολιτική ζωή, οδηγούν στον αποκλεισμό των πολλών και στην άνοδο των ολίγων στην λειτουργία της δημόσιας ζωής.
-Η παρουσία δημαγωγών και λαϊκιστών οι οποίοι στο όνομα της δημοκρατίας υπόσχονται τα πάντα, μόνο και μόνο για να ανελιχθούν στην εξουσία. Μια κοινωνία χωρίς παιδεία και αξίες είναι εύκολο να ολισθήσει και να ακολουθήσει τέτοια φαινόμενα και πρακτικές.
- Τα ΜΜΕ τα οποία βρίσκονται μακριά από κάθε έλεγχο, είναι δυνατόν να χειραγωγήσουν τον πολίτη στα συμφέροντα σκοτεινών και άνομων κύκλων.
- Οι εχθροί του δημοκρατικού πολιτεύματος, οι οποίοι με την ελευθερία έκφρασης και διακίνησης των ιδεών που συναντάμε στο δημοκρατικό πολίτευμα, εκμεταλλεύονται την ίδια την λειτουργία του πολιτεύματος για να αναπτύξουν μια εχθρική και ανταγωνιστική σχέση με το δημοκρατικό πολίτευμα.
-Ο σύγχρονος τρόπος ζωής της ατομικής ευημερίας, λειτουργεί διαμετρικά αντίθετα σε σχέση με την κοινωνική συνείδηση και την ενεργή συμμετοχή του πολίτη, με αποτέλεσμα την αδιαφορία για τα κοινά.

Το σύγχρονο έθνος-κράτος ως εγγυητής της δημοκρατικής λειτουργίας

Στην σύγχρονη κοινωνία της πολυπληθούς και μαζικής οργάνωσης, η ανάπτυξη της αμεσοδημοκρατικής λειτουργίας όπως την έχουμε συναντήσει στην αρχαία Αθήνα, θα ήταν αδύνατη.

Έτσι αναπτύχθηκαν μια σειρά από πολιτικές θεωρίες που θα μπορούσαν να άρουν τα προβλήματα της συμμετοχής του πολίτη στην λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Το σύγχρονο κράτος- έθνος ως εκφραστής και εγγυητής της δημοκρατικής λειτουργίας θεωρήθηκε ως η πιο κατάλληλη απάντηση για την ιδεατή οργάνωση της δημοκρατικής πράξης.

Από την άλλη, η οργάνωση των πολιτών σε οργανωμένους θεσμούς θεωρήθηκε ως η καλύτερη έκφραση συλλογικής οργάνωσης των πολιτών. Θεσμοί όπως η τοπική αυτοδιοίκηση, οι πολιτιστικοί σύλλογοι, τα κόμματα, οι συνδικαλιστικές οργανώσεις θα μπορούσαν να μετουσιώσουν την εύρυθμη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος με τον καλύτερο τρόπο.

Σε αυτή την κατεύθυνση αναπτύχθηκε η θεωρία της λειτουργίας της δημοκρατίας με βάση την «κοινωνία των πολιτών» αλλά και στην εναργέστερη και πρωθύστερη έκφραση της που είναι τα κοινωνικά κινήματα.

Μια κριτική των παραπάνω θα μπορούσε να είναι η εξής: η ανάδυση μαζικών οργανώσεων έκφρασης όπως τα κοινωνικά κινήματα και η «κοινωνία των πολιτών» δημιουργούν μια γραφειοκρατική αίσθηση ενώ είναι δυνατόν να λειτουργήσουν ασφυκτικά, κλειστοφοβικά στην ανάδειξη των αιτημάτων.

Παράλληλα η συμπόρευση και η ενσωμάτωση της δημοκρατίας με την οργάνωση των υπολοίπων κρατικών θεσμών, ώστε να αποκρυσταλλωθεί ως θεσμός αδιαμφισβήτητος και συμπαγής στην κοινωνία, λειτουργεί ανασταλτικά στην ανανέωση και διάχυση της δημοκρατίας, δημιουργεί αποκλεισμούς και αδυναμία εκπλήρωσης της ως διαδικασία που έχει την έγκριση του πολίτη και υπάρχει για αυτόν.

Όλα αυτά δείχνουν βέβαια, ένα βαθμό σύγχυσης απέναντι σε μια προβληματική όπως αποδεικνύεται, λειτουργία της δημοκρατίας στο σύγχρονο κόσμο. Είναι φανερό ότι η εύρυθμη λειτουργία της δημοκρατίας έχει χάσει τον βηματισμό της απέναντι στις απαιτήσεις και προσδοκίες των πολιτών, ενώ μια σειρά από θεωρίες έχουν έρθει να αποκαταστήσουν το κενό, δείχνουν αδυναμία στην εκπλήρωση των προσδοκιών τους.

Η λειτουργία της δημοκρατίας στην Ελλάδα από την μεταπολίτευση μέχρι σήμερα

Η πορεία της χώρας, από την μεταπολίτευση μέχρι σήμερα, αποτελεί ένα πολύ καλό παράδειγμα, για την τρόπο πραγμάτωσης της δημοκρατίας, σε μια χώρα που μόλις έβγαινε από την δικτατορία και την τυραννία. Η πρόσφατη ιστορία της Ελλάδας μας διδάσκει ότι δεν αρκούν οι προθέσεις και οι διαθέσεις μιας κοινωνίας αλλά χρειάζεται η παιδεία, οι αξίες και τα οράματα για να αναχθεί το ύψιστο αγαθό της δημοκρατίας σε πράξη και καθημερινό βίωμα.

Αμέσως με την μεταπολίτευση το 1974, προωθήθηκαν από τα κόμματα που ανέλαβαν να κυβερνήσουν, μια σειρά από ενέργειες που σκοπό είχαν την εθνική συμφιλίωση και την στήριξη της νεοσύστατης δημοκρατίας στην κοινωνία.

Η καθιέρωση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας , η ψήφιση του Συντάγματος του 1975, η αναγνώριση του ΚΚΕ, η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, η είσοδος της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση(τότε ΕΟΚ), η καθιέρωση της δημοτικής ως επίσημης γλώσσας στην εκπαίδευση και τον δημόσιο λόγο, όλα αυτά έδωσαν έναν αέρα προοδευτικότητας και ανανέωσης σε μια χώρα που έβγαινε από μια σειρά τραυματικών εμπειριών, του εμφυλίου πολέμου και της δικτατορίας των συνταγματαρχών.

Όλα τα παραπάνω με την πάροδο του χρόνου αποδείχθηκαν ανεπαρκή να στερεώσουν την δημοκρατία και να την διαχύσουν στην κοινωνία, γιατί μια σειρά από φαινόμενα και πρακτικές που προϋπήρχαν στον δημόσιο βίο της χώρας όπως η κομματοκρατία, η διασπάθιση του δημοσίου χρήματος, η φαυλοκρατία, η αδιαφάνεια, η μετατροπή του πολιτικού ως διαμεσολαβητή για την εξυπηρέτηση πάσης φύσεως αιτημάτων του κομματικού του πελατολογίου, δημιούργησαν μια καχεκτική δημοκρατία που τελικά εύκολα αμφισβητείται για τις προθέσεις και τον τρόπο λειτουργίας της.

Επίλογος

Όπως αποδείξαμε παραπάνω, η δημοκρατία αποτελεί εκείνο το πολιτισμικό και κοινωνικό αγαθό το οποίο προέρχεται από μια κοινωνία που θέλει να ζήσει συνεκτικά και συλλογικά, χωρίς ανταγωνισμούς μεταξύ των πολιτών.

Στην σημερινή εποχή όπου η κοινωνία κυριαρχείται από ανταγωνισμούς και καταναλωτικά πρότυπα, η πραγμάτωση της δημοκρατίας αποτελεί ζητούμενο και στόχο προς κατάκτηση.

Η μελέτη και η ενσωμάτωση παραδειγμάτων από την ιστορική εμπειρία όπου η δημοκρατία αναδεικνύεται ως δημιουργός αξιών, πρέπει να αποτελέσει σήμερα το ζητούμενο που θα συνεγείρει την κοινωνία στην αναζήτηση ενός μοντέλου οργάνωσης του βίου, άξιο να αναδείξει την ανθρωπολογική διάσταση της δημοκρατίας .

Η ιστορική εμπειρία δεν θα μπορούσε να είναι άλλη από την αρχαιοελληνική και δυτικοευρωπαϊκή ιστορία ενώ το έργο σύγχρονων στοχαστών όπως του Κορνήλιου Καστοριάδη θα μπορούσε να αποτελέσει πηγή έμπνευσης και στοχασμού για εμάς.