«Γλυκειὰ ἡ ζωή κι᾿ ὁ θάνατος μαυρίλα»(Δ. Σολωμός)

«Το ξέρω πως καθένας μονάχος πορεύεται στον έρωτα.
Μονάχος στην δόξα και στο θάνατο. Το ξέρω.
Το δοκίμασα.»(Γ. Ρίτσος)

«Κι όταν πεθάνουμε, να μας θάψετε κοντά.
Για να μην τρέχουμε μέσα στην νύχτα
για να συναντηθούμε»(Tάσος Λειβαδίτης)

Θαρροῦσα ὡς τώρα -φίλοι μου καλοί-
θαρροῦσα ὡς τώρα…
πῶς ὅλα τὰ πράματα
βαδίζουν στὴ γῆ
μὲ τὸ ἀληθινό τους χρῶμα.
Ἡ Χαρὰ ἄσπρη.
Ἡ Θλίψη χλωμή.
Ὁ Ἔρωτας ρόδινος
Ο Θάνατος μαῦρος.
Ἔτσι θαρροῦσα… Μενέλαος Λουντέμης, «Ὁ σταχτὺς θάνατος».

«Πάντες οἱ τῷ βίῳ προστετηκότες, δεῦτε ἐν τοῖς τάφοις ἐξεστηκότες, ἐγκύψατε, ἴδετε τοῦ κόσμου τὴν ἀπάτην, ποῦ νῦν τοῦ σώματος τὸ κάλλος, καὶ ἡ δόξα τοῦ πλούτου; ποῦ δὲ ἡ ἔπαρσις τοῦ βίου; ὄντως μάταια πάντα· διὸ κράξωμεν πρὸς τὸν Σωτῆρα· Οὓς ἐξελέξω ἐκ τῶν προσκαίρων ἀνάπαυσον, διὰ τὸ μέγα σου ἔλεος».
«Νῦν ἐπὶ τὸν τάφον ὁ ἐπὶ θρόνου, νῦν ὁ ἐν πορφύρᾳ φθορὰν ὑπέδυ· οὐκ ἔτι ἐν θρόνῳ γάρ, ἀλλ' ἐν μνήματι κεῖται, ἴδε, ἐξέλιπε, τὸ βασίλειον κράτος, ἴδε, ὡς ὄναρ, τῶν ἀνθρώπων, παροδεύει ὁ βίος· διὸ κράξωμεν πρὸς τὸν Σωτῆρα· Οὓς ἐξελέξω ἀνάπαυσον, διὰ τὸ μέγα σου ἔλεος». β΄και γ΄τροπ. Αίνων, ΨυχοΣάββατου, Πεντηκοστάριον, σ.198 β.

Η ποίηση κλασική, λόγια και εκκλησιαστική περιγράφει με τον ιδανικότερο τρόπο την σχέση ζωής και θανάτου, την ανάγκη εξήγησης του μυστηρίου και της σημασίας του θανάτου. Λέξεις, τρόποι, σχήματα νοημάτων και σύνταξης συντάσσονται στην αναζήτηση του νοήματος, σωτηρίας , διεξόδου και λύτρωσης στο αναπάντεχο χαμό της ανθρώπινης ύπαρξης, στη συνειδητοποίηση του τέλους της εφήμερης ζωής και της προσωρινότητας του βίου των ανθρώπων.

Από την αρχαία ελληνική εποχή γίνεται μνεία στην απόδοση τιμής στους νεκρούς.Οἱ ἐγκωμιαστικοὶ λόγοι ἀποτελοῦν ἕνα ἰδιαίτερο φιλολογικὸ εἶδος τῆς Ρητορικῆς.Ὅπως διευκρινίζει καίρια ὁ Καθηγητὴς Παν. Χρήστου, «μὲ τὴν ἐπικράτηση τῆς αὐτοκρατορικῆς ἀπολυταρχίας καὶ τὴ δεσποτεία τοῦ Διοκλητιανοῦ καὶ τῶν διαδόχων του, ἡ δημόσια ρητορεία δὲν μποροῦσε πλέον ὡς προϊὸν τοῦ ἐλευθέρου λόγου παρὰ νὰ παρακμάσει» . Τὸ μόνο εἶδος ποῦ συνέχισε νὰ ἀνθεῖ ἦταν οἱ πανηγυρικοὶ λόγοι , «καθιερωθὲν ἤδη ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῆς κλασικῆς ἀρχαιότητας καὶ διακρινόμενο σχηματικὰ σὲ τρεῖς ὑποκατηγορίες: α) στοὺς ἀναφερόμενους σὲ ζῶντες λόγους (ἐγκώμιον), β) σὲ τεθνεῶτες (ἐπικήδειοι ἢ ἐπιτάφιοι λόγοι) καὶ γ) πρὸς τοὺς θεοὺς (ὕμνοι)» .

Στὴ δεύτερη κατηγορία ἀνήκουν οἱ ἐγκωμιαστικοὶ λόγοι τῶν χριστιανῶν συγγραφέων καὶ πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, οἱ ὁποῖοι, ἰδιαίτερα ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῆς ἀναγνώρισης τοῦ Χριστιανισμοῦ, ὡς ἐπίσημης θρησκείας τῆς ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας, θὰ ἀναπτύξουν τὸ συγκεκριμένο εἶδος ὡς μέσο ἀνάδειξης τῆς ἐν Χριστῷ ἐναρέτου ζωῆς μετὰ τῶν ἄθλων καὶ τοῦ μαρτυρίου ποὺ τὴν χαρακτηρίζει. Τρεῖς βασικὲς παράμετροι τῶν ἐγκωμίων τῶν ἁγίων εἶναι ἡ μίμηση, ἡ ἐφαρμογὴ καὶ ἡ ἀνάμνηση τῆς παρακαταθήκης ποὺ παρέδωσε ὁ ἴδιος ὁ Χριστὸς μὲ τὴν ζωὴ καὶ τὸ ἔργο Του.
Ἡ πρώτη παράμετρος βρίσκει ἐφαρμογὴ στὸν ἴδιο τὸν Χριστό, ὁ ὁποῖος δίνει τὸν τρόπο καὶ τὸ μέσο μιμήσεως: «ὑπόδειγμα γὰρ δέδωκα ὑμῖν, ἳνα καθὼς ἐγὼ ἐποίησα ὑμῖν, καὶ ὑμεῖς ποιῆτε» . Δηλαδὴ τὸ μαρτύριο καὶ ἡ θυσία τοῦ Χριστοῦ νὰ ἀποτελεῖ γιὰ κάθε καταδιωκόμενο χριστιανὸ τὸ πρότυπο καὶ τὸ παράδειγμα. Οἱ μάρτυρες ἀποτελοῦν τὸν πρῶτο φορέα ἐφαρμογῆς αὐτῆς τῆς παραμέτρου.

Ἡ δεύτερη παράμετρος τῶν ἐγκωμιαστικῶν λόγων, δηλαδὴ ἡ ἐφαρμογὴ τῆς παρακαταθήκης τοῦ Χριστοῦ, ἔγκειται στή διατύπωση ἀπὸ κάθε Χριστιανὸ τοῦ ρητοῦ τοῦ Εὐαγγελίου: «Ἐμοὶ γὰρ τὸ ζῆν Χριστός καὶ τὸ ἀποθανεῖν κέρδος» . Δὲν φθάνει μόνο ἡ μίμηση ἀλλὰ καὶ ἡ ἐφαρμογὴ τοῦ μαρτυρίου, ὡς μέσο σωτηρίας καὶ ἀπελευθέρωσης ἀπὸ τὰ δεσμὰ τῆς φθορᾶς καὶ τοῦ θανάτου.

Ἡ τρίτη παράμετρος εἶναι ἡ ἀνάμνηση τῆς παρακαταθήκης ποὺ παρέδωσε ὁ ἴδιος ὁ Χριστὸς μὲ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο Του.Ἡ ἀνάμνηση τῶν μαρτυρίων τῶν ἁγίων γίνεται μὲ τὴν συγγραφὴ βιβλίων ποὺ περιλαμβάνουν τὸν βίο τους καὶ τὰ θαυμαστὰ μαρτύριά τους.

Ἡ ὑμνογραφικὴ ποίηση τοῦ κανόνα εἶναι διάσπαρτη ἀπὸ ἐκεῖνα τὰ σχήματα λόγου ποὺ ἐκφράζουν μετάνοια, πένθος καὶ κατάνυξη. Τὰ σχήματα αὐτὰ ἔχουν ἁγιογραφικὴ καὶ Χριστολογικὴ θεμελίωση καθότι ὁ θεμελιωτὴς τῆς πίστης Ἰησοῦς Χριστός ὑπαγορεύει μὲ τὸ παράδειγμα καὶ τὴν ζωὴ Του τὴν μετάνοια καὶ τὸ χαροποιὸν πένθος .

Ἰδιαίτερη μνεία ἀξίζει νὰ γίνει γιὰ τὰ σχήματα πένθους στὰ δύο Ψυχοσάββατα κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ ἔτους, τὰ ὁποῖα ἀνήκουν στὶς ἀκολουθίες τοῦ Σαββάτου πρὸ τῆς Κυριακῆς τῆς Ἀπόκρεω και πρὸ τῆς Κυριακῆς τῆς Πεντηκοστῆς. Ἡ Ἐκκλησία τοποθετεῖ σὲ δύο κατάλληλες περιόδους τὶς μέρες ποὺ εἶναι ἀφιερωμὲνες στοὺς τεθνεῶτες, τὰ Ψυχοσάββατα, τὰ ὁποῖα περιλαμβάνουν κανόνες καὶ τροπάρια ἱκετευτικὰ καὶ προσευχητικὰ μαζὶ μὲ εὐχὲς γιὰ τὴν ἀνάπαυση τῶν νεκρῶν. Στὶς συγκεκριμένες ἀκολουθίες τῶν Ψυχοσαββάτων τὰ σχήματα ἀναφορᾶς μας ἔχουν ἐκτενὴ μορφή, καθὼς ἐνίοτε εἶναι ὁλόκληρα τροπάρια, μὲ δηλωτικὲς πένθους ἐκφράσεις καὶ λέξεις.

Στά Ψυχοσάββατα αὐτὰ τὰ πένθιμα σχήματα λόγου ἔχουν τὴν ἑξῆς διαβάθμιση καὶ κατηγοριοποίηση:
Πρῶτο χαρακτηριστικὸ εἶναι, ὅτι τὰ σχήματα πένθους συμπλέκονται μαζὶ μὲ τὶς δεήσεις στὴν Παναγία καὶ πρὸς ὅλες τὶς κατηγορίες τῶν ἁγίων: μάρτυρες, ὁσίους, ἀποστόλους, ἱεράρχες, δικαίους.Αὐτὸ γίνεται ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τῆς ἀκολουθίας, στὸ Σάββατο πρό τῆς Ἀπόκρεω στὰ ἀπολυτίκια τοῦ Ὄρθρου. Τὰ τρία ἀντιπροσωπευτικὰ ἀπολυτίκια εἶναι: Τὸ πρῶτο ποὺ ἀποτελεῖ μία προσευχητικὴ δέηση πρὸς ὅλους τοὺς ἁγίους . Τὸ δεύτερο ποὺ ἀποτελεῖ δέηση γιὰ τοὺς τεθνεῶτες καὶ τὸ τρίτο δέηση πρὸς τὴν Θεοτόκο . Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ὁ ὑμνογράφος ἐντάσσει τὴν ἀναφορὰ τῶν νεκρῶν στὴν προσευχή, τὴν δέηση καὶ ἱκεσία πρὸς ὅλα τὰ πανάγια πρόσωπα, τὰ ὁποῖα ἀποτελοῦν τὰ κατάλληλα μέσα μεσιτείας καὶ ἀνάπαυσής τους.

Παρόμοια στὸ Σάββατο πρὸ τῆς Πεντηκοστῆς ἡ ἀκολουθία ξεκινᾶ μὲ ἀναφορὰ στοὺς ἁγίους μάρτυρες ποὺ μαρτύρησαν γιὰ τὸν Χριστό: «Οἱ μάρτυρές σου, Κύριε, οὐκ ἠρνήσαντό σε, οὐκ ἀπέστησαν ἀπὸ τῶν ἐντολῶν σου, ταῖς αὐτῶν πρεσβείαις ἐλέησον ἡμᾶς», καὶ «Οἱ μαρτυρήσαντες διὰ σέ, Χριστέ, πολλὰς βασάνους ὑπέμειναν, πρεσβείαις Κύριε, καὶ εὐχαῖς αὐτῶν, πάντας ἡμᾶς διαφύλαξον» .
Ἕνα δεύτερο χαρακτηριστικὸ εἶναι, ὅτι τὰ πένθιμα στοιχεῖα συνυπάρχουν μὲ τὰ τροπάρια ποὺ ἐκφράζουν τὰ ἡρωϊκὰ κατορθώματα, ἄθλους καὶ μαρτύρια τῶν ἁγίων: «Τοὺς πολυάθλους αἰκισμούς, διαφόρως ὑπομείναντες, οἱ μὲν καέντες, ἕτεροι πρισθέντες, ἄλλοι δὲ τεμνόμενοι, εὐφραίνεσθε ἀθληταί, ἀναμέλποντες Χριστῷ» καὶ «Νομίμως ἤθλησαν οἱ σοί, Μάρτυρες Ζωοδότα, καὶ στεφάνῳ τῆς νίκης κοσμηθέντες παρα σοῦ, τοῖς μεταστᾶσι πιστοῖς, αἰωνίαν λύτρωσιν βραβεύουσι» .

Χαρακτηριστικὸ καὶ τὸ τροπάριο ἀπὸ τὸν Ἑσπερινό τοῦ Σαββάτου πρό τῆς Πεντηκοστῆς: «Πρεσβείαις τῆς τεκούσης σε, Χριστέ, καὶ τῶν μαρτύρων σου, ἀποστόλων, προφητῶν, ἱεραρχῶν, ὁσίων καὶ δικαίων, καὶ πάντων τῶν ἁγίων, τοὺς κοιμηθέντας δούλους σου ἀνάπαυσον» .

Ἕνα τρίτο χαρακτηριστικὸ ποὺ ὑπάρχει μόνο στὰ δύο Ψυχοσάββατα γιὰ τὰ πένθιμα στοιχεῖα εἶναι ὁ ἐντονότερος ἐκφραστικός τους χαρακτήρας, μὲ λέξεις καὶ ἐκφράσεις ποὺ ἐκπέμπουν ὀδύνη, θλίψη, πένθος καὶ πόνο. «Ὅτι γῆ εἶ, καὶ εἰς γῆν ἀπελεύσῃ, ὅπου πάντες βροτοὶ πορευσόμεθα, ἐπιτάφιον θρῆνον ποιοῦντες ᾠδήν, τὸ Ἀλληλούϊα» καὶ «Ἀνάπαυσον, Σωτὴρ ἡμῶν, μετὰ δικαίων τοὺς δούλους σου, καὶ τούτους κατασκήνωσον, ἐν ταῖς αὐλαῖς σου, καθὼς γέγραπται, παρορῶν ὡς ἀγαθὸς τὰ πλημμελήματα αὐτῶν, τὰ ἑκούσια, καὶ τὰ ἀκούσια, καὶ πάντα τὰ ἐν ἀγνοίᾳ, καὶ γνώσει φιλάνθρωπε» .

Ἕνα τέταρτο χαρακτηριστικὸ εἶναι, ὅτι τὰ δύο πένθιμα Ψυχοσάββατα περιλαμβάνουν τροπάρια ποὺ δίνουν ἀπαντήσεις σὲ θεμελιώδη ἐρωτήματα τοῦ ἀνθρώπου γιὰ τὸ νόημα τῆς ζωῆς καὶ τοῦ θανάτου. Εἰδικότερα οἱ ὕμνοι δίνουν ἑρμηνεία στὴ μετὰ θάνατον ζωὴ μὲ ξεχωριστὴ περιγραφικότητα καὶ λεπτομέρειες ποὺ πρωτοτυποῦν καὶ ἐκπλήσσουν: «Τοὺς Κοιμηθέντας εὐσεβῶς, ἐλπίδι ἀναστάσεως, πρὸς αἰωνίαν ζωὴν ἐγερθῆναι, Κύριε, ἀξίωσον αἰνεῖν σε εἰλικρινῶς, καὶ δοξάζειν ψαλμικῶς» καὶ «Πάντες οἱ τῷ βίῳ προστετηκότες, δεῦτε ἐν τοῖς τάφοις ἐξεστηκότες, ἐγκύψατε, ἴδετε τοῦ κόσμου τὴν ἀπάτην, ποῦ νῦν τοῦ σώματος τὸ κάλλος, καὶ ἡ δόξα τοῦ πλούτου; ποῦ δὲ ἡ ἔπαρσις τοῦ βίου; ὄντως μάταια πάντα• διὸ κράξωμεν πρὸς τὸν Σωτῆρα• Οὕς ἐξελέξω ἐκ τῶν προσκαίρων ἀνάπαυσον, διὰ τὸ μέγα σου ἔλεος» .

Αὐτὸ ποὺ ἀποτελεῖ ἕνα κοινὸ χαρακτηριστικὸ (πέμπτο) τοῦ πένθιμου χαρακτήρα τῶν δύο Σαββάτων εἶναι ἡ δυνατότητα λύτρωσης, ἀνάπαυσης καὶ συγχώρησης τῶν ἁμαρτιῶν τῶν τεθνεώτων διὰ τῆς προσευχῆς τῶν ζώντων ἀλλὰ καὶ τοῦ ἀπείρου ἐλέους τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ. Οἱ ἐκφράσεις καὶ δεήσεις εἶναι πυκνὲς καὶ συχνές. Ἀποτελοῦν καὶ τὸν ζητούμενο σκοπὸ τῆς τέλεσης αὐτῶν τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν-μνημοσύνων: «Μνήσθητι Κύριε, ὡς ἀγαθὸς τῶν δούλων σου, καὶ ὅσα ἐν βίῳ ἥμαρτον συγχώρησον• οὐδεὶς γὰρ ἀναμάρτητος, εἰ μὴ σὺ ὁ δυνάμενος, καὶ τοῖς μεταστᾶσι δοῦναι τὴν ἀνάπαυσιν», καὶ «Ἐν ταῖς σκηναῖς τῶν ἐκλεκτῶν, καὶ ἐν χώρᾳ τῶν ζώντων, οὓς προσελάβου Ἰησοῦ, εὐσεβῶς κοιμηθέντας κατάταξον, ὡς εὐδιάλλακτος Θεός…» καὶ «Τῶν ἐν πίστει πρὸς σὲ μετατεθέντων ὁ συνιῶν τὰ ἔργα τῶν ἀνθρώπων, τὰ ἑκούσια, καὶ ἀκούσια πταίσματα συγχωρῶν, ἀνάπαυσον ὡς Θεὸς» καὶ «Ψυχῶν πασῶν ὁ Δεσπότης καὶ ποιητής, καὶ κριτὴς καὶ Κύριος, οὗπερ πάντων τῶν ἐν γῇ, ἐν χειρὶ τὰ πέρατα, αὐτός, οὕς μετέστησας πιστοὺς ἐν σοὶ ἀναπαυσον» .

Συμπερασματικά ἡ ὑμνογραφία τῶν δύο Ψυχοσαββάτων ξεχωρίζει γιὰ τὴν παραστατικότητα τῶν πένθιμων στοιχείων μὲ ἔντονες εἰκόνες, λέξεις καὶ ἐκφράσεις πόνου, θλίψης ἀλλὰ ἀνακούφισης καὶ ἀναφορᾶς στὸ θεῖο ἔλεος.Ἡ ἔνταξη τῶν δικαίων στὴ ζωὴ τεθνεώτων στὸ σῶμα καὶ τὴ χορεία τῶν ἁγίων μαρτύρων μεταθέτει τὸ πένθιμο ὕφος σὲ ἐλπίδα καὶ διδαχὴ ζωῆς γιὰ κάθε δεόμενο πιστό.

Ἡ σύνδεση τοῦ κάθε ἀνθρώπου ποὺ πενθεῖ γιὰ τὸ θάνατο, μὲ τὸν θανόντα ὡς ἄνθρωπο καὶ νικητὴ τοῦ θανάτου Κύριο Ἰησοῦ Χριστό, παρουσιάζεται ἀπαραίτητη σὲ αὐτὰ τὰ ὑμνογραφικὰ κείμενα προκειμένου νὰ τοῦ ἀπαντηθοῦν στοιχειώδη ἐρωτήματα καὶ νὰ διαισθανθεῖ αὐτὸς τὴν ἀξία τῆς πρόγευσης τῆς αἰωνιότητας μέσα ἀπὸ τὰ μνημόσυνα καὶ τὶς ἀκολουθίες τιμῆς πρὸς τοὺς κεκοιμημένους.

Να γιατί και η λόγια σύγχρονη ποίηση με παρόμοια σχήματα λόγου συναντά μέσα στην φθορά την αφθαρσία, στο πένθος την λύτρωση, στον πόνο την παρηγοριά. Αν και δεν ταυτίζεται απόλυτα με την υμνογραφική εκκλησιαστική ποίηση, αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι επηρεάζεται και στον τρόπο εκφοράς των νοημάτων, στην αισθητική του κάλλους λέξεων και εκφράσεων όσο και στην αναζήτηση της αλήθειας μετά τον θάνατο και στην πάλη και αναμέτρηση με αυτόν.

Ιδανικά και στοχευμένα ο επηρεασμός της λαϊκής ποίησης και μουσικής από την θεολογία και υμνογραφία της εκκλησίας για στο πένθος και την αναμέτρηση με τον θάνατο φαίνεται στους στίχους του Γιάννη Κακουλίδη και μουσική του Χριστόδουλου Χάλαρη με ερμηνευτές δύο αθάνατους καλλιτέχνες της μουσικής μας παράδοσης: του Χρύσανθου από τον Πόντο και του Νίκου Ξυλούρη από την Κρήτη.
Του θάνατου παράγγειλα
Του χάρου παραγγέλνω
Του θάνατου παράγγειλα
Του χάρου παραγγέλνω
Ανάθεμά σε χάροντα
Και μια κατάρα στέλνω
Και λέω της χαρόντισσας
Στα χαροπαίδια λέω
Και λέω της χαρόντισσας
Στα χαροπαίδια λέω
Ρούχο ‘χω πράσινο, είναι αφόρεγο
Φορώ το και γελώ σε
Άρτος στο χέρι μου είναι επτάζυμος
Τρώγω τον και θωρώ σε
Και λέω της χαρόντισσας
Στα χαροπαίδια λέω
Ανάθεμά σας όφιδες
Και άλλο πια δεν κλαίω
Του θάνατου παράγγειλα
Του χάρου παραγγέλνω
Ανάθεμά σε χάροντα
Και μια κατάρα στέλνω Στίχοι Γιάννης Κακουλίδης, Μουσική: Χριστόδουλος Χάλαρης

*Ο Νικόλαος Ματθαίου είναι Δρ. Θεολογίας και Σ.Ε.Ε Θεολόγων Βορ. Αιγαίου