Τα ελληνικά πανεπιστήμια δεν είναι άντρα ανομίας, όπως τα παρουσιάζουν η κυβέρνηση και η πλειονότητα των ΜΜΕ. Αυτό το γνωρίζουν τα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας: φοιτητές και φοιτήτριες, διδάσκοντες και διδάσκουσες, διοικητικό και άλλο προσωπικό. Θεωρώ ότι το γνωρίζει και ένα μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας, οι μαθητές και οι μαθήτριες, που κάνουν τόσες προσπάθειες για να μπουν στο πανεπιστήμιο, και οι γονείς, που επίσης κάνουν προσπάθειες, συχνά θυσίες, ώστε να σπουδάσουν τα παιδιά τους. Έχουμε πανεπιστήμια αρκετά έως πολύ υψηλού επίπεδου. Αρκεί να σκεφτεί κανείς, για παράδειγμα, τη θετική υποδοχή των αποφοίτων μας από τα πανεπιστήμια του εξωτερικού. Ή το ότι οι υγειονομικοί, που αυτή τη στιγμή βρίσκονται στην πρώτη γραμμή και στους οποίους εμπιστευόμαστε τις ζωές μας, έχουν σπουδάσει στα ελληνικά πανεπιστήμια.

Αυτά δεν σημαίνουν, προφανώς, ότι τα πανεπιστήμια δεν έχουν προβλήματα. Πάντως, κατά τη γνώμη μου, το μείζον δεν είναι αυτό που προβάλλει ο λόγος που κυριαρχεί στη δημοσιότητα. Προβάλλονται περιστατικά που αποτελούν εξαιρέσεις σαν να είναι ο κανόνας. Ειδικά σε αυτή την αδιανόητα δύσκολη περίοδο που διανύουμε, η πανεπιστημιακή κοινότητα έχει να αναμετρηθεί με μια σειρά από άλλα προβλήματα. Για παράδειγμα, όταν τον Οκτώβριο τα πανεπιστήμια άνοιξαν για ένα διάστημα, δεν επαρκούσε το προσωπικό καθαριότητας ώστε να τηρηθούν οι σχετικές οδηγίες (αερισμός, απολύμανση εδράνων κ.ο.κ.). Τουλάχιστον κατά τις απογευματινές ώρες, διδάσκοντες και φοιτητές μπαίναμε στις αίθουσες με τα καθαριστικά μας (ανάλογα περιστατικά έχουν να αφηγηθούν συνάδελφοι από διάφορα πανεπιστήμια).

Εξάλλου, όπως έχει επισημανθεί από πολλές πλευρές, είναι εξαιρετικά προβληματικό το γεγονός ότι ένα ν/σ που επιφέρει σημαντικότατες αλλαγές σε έναν κρίσιμο τομέα όπως είναι η ανώτατη εκπαίδευση κατατίθεται προς ψήφιση σε μια περίοδο κατά την οποία τα πανεπιστήμια είναι κλειστά και η ακαδημαϊκή κοινότητα δεν μπορεί ούτε να διαβουλευτεί με ικανοποιητικό τρόπο στο εσωτερικό της ούτε να απευθυνθεί στην ελληνική κοινωνία για να εκφράσει τις ενστάσεις της. Δεν μπορεί εξάλλου να μη σημειώσει κανείς ότι η παρουσίαση ενός τέτοιου ν/σ από την υπουργό Παιδείας και τον υπουργό Προστασίας του Πολίτη (13.1.21) ενδεχομένως συνιστά παγκόσμια πρωτοτυπία –πρωτοτυπία δυσοίωνη τόσο για το ακαδημαϊκό όσο και για το πολιτικό μέλλον της χώρας.

Το νομοσχέδιο απαρτίζεται από δύο μέρη. Το πρώτο φέρνει ένα νέο σύστημα εισαγωγής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, το οποίο θα μειώσει δραστικά τον αριθμό των εισακτέων και, συνεπώς, θα έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις για τα περιφερειακά πανεπιστήμια, μεταξύ των οποίων και το πανεπιστήμιο Αιγαίου. Δεν θα εστιάσω σε αυτές τις επιπτώσεις, καθότι έχουν ήδη προκαλέσει ανησυχία και συζητήσεις τόσο στις τοπικές κοινωνίες όσο και στην πανεπιστημιακή κοινότητα του Αιγαίου. Θα ήθελα να σταθώ στο δεύτερο μέρος του ν/σ διότι από πολλές πλευρές διακινείται η άποψη ότι αυτό ή, τουλάχιστον, κάποια άρθρα του δεν αφορούν το πανεπιστήμιο Αιγαίου.

«Προστασία της ακαδημαϊκής ελευθερίας και αναβάθμιση του ακαδημαϊκού περιβάλλοντος». Αυτός είναι ο ευφημιστικός τίτλος του εν λόγω μέρους, το οποίο προβλέπει τα ακόλουθα: εγκατάσταση ηλεκτρονικών και άλλων συστημάτων ασφάλειας (κάμερες, αισθητήρες ανίχνευσης κίνησης κ.ά.) καθώς και, σε κάθε Α.Ε.Ι, «Κέντρου ελέγχου και λήψης σημάτων και εικόνων»· σύσταση, σε κάθε Α.Ε.Ι., μονάδας και επιτροπής ασφάλειας και προστασίας· εφαρμογή συστήματος ελεγχόμενης πρόσβασης στους εξωτερικούς και εσωτερικούς στους χώρους των Α.Ε.Ι. και στις πανεπιστημιουπόλεις (περιφράξεις, έλεγχος ταυτοπροσωπίας για τα μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας ή καταγραφή προσωπικών στοιχείων άλλων προσώπων κ.ά.)· σύσταση ειδικών Ομάδων Προστασίας Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων (Ο.Π.Π.Ι.) που θα στελεχώνονται από κατώτερους αξιωματικούς της ΕΛ.ΑΣ. και ειδικούς φρουρούς, και κατά συνέπεια θα υπάγονται στο υπουργείο Προστασίας του Πολίτη· πειθαρχικό δίκαιο για τους φοιτητές και τις φοιτήτριες το οποίο καλύπτει μια σειρά από δραστηριότητες, πολλές από τις οποίες είναι ασαφείς, αφήνοντας έτσι μεγάλα περιθώρια ερμηνείας άρα και αυθαιρεσίας: από την αντιγραφή (για την οποία ήδη υπάρχουν προβλέψεις στους εσωτερικούς κανονισμούς των πανεπιστημίων) μέχρι τις παραστάσεις διαμαρτυρίας (που δεν κατονομάζονται) και από τη χρήση χώρων μέχρι την αποκαλούμενη «ηχορύπανση». Οι δε ποινές φτάνουν μέχρι και την οριστική διαγραφή.

Αξίζει, φρονώ, να επισημανθεί ότι, στις 16 περίπου καθαρές σελίδες αυτού του μέρους του ν/σ, η λέξη «ασφάλεια» εμφανίζεται τουλάχιστον 45 φορές (και εξαιρώ τους τίτλους). Αντιθέτως, η λέξη «ελευθερία» εμφανίζεται μία και μοναδική φορά (πάλι εξαιρώ τους τίτλους). Πού εμφανίζεται; Στο άρθρο 13, για τις Ο.Π.Π.Ι., που θα έχουν ως αποστολή, σύμφωνα με τη διατύπωση του ν/σ, την «προστασία και ασφάλεια των ΑΕΙ και [την] ενίσχυση της ακαδημαϊκής ελευθερίας». Στην αμέσως επόμενη πρόταση, αναφέρεται η σύσταση, στο υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, 1000 οργανικών επί θητεία θέσεων ειδικών φρουρών. Η διατύπωση αυτή έχει αλλάξει στην τελική εκδοχή του προς ψήφιση ν/σ, η οποία κατατέθηκε αφού είχε γραφτεί το μεγαλύτερο μέρος του παρόντος κείμενου. Στην τελική αυτή εκδοχή, οι θέσεις ειδικών φρουρών αυξήθηκαν, φτάνοντας τις 1030 (άρθρο 18). Τη δε «ελευθερία» δεν τη συναντάμε πλέον πουθενά –μόνο στους τίτλους και στην έκφραση «ελεύθερη κυκλοφορία» για τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα που θα συγκεντρώνει το Κέντρο ελέγχου και λήψης σημάτων και εικόνων.

Οι διατάξεις αυτές, και εδώ θα παραθέσω ένα απόσπασμα από το ομόφωνο ψήφισμα του Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου (13.1.2021) στο οποίο υπηρετώ, «δεν συμβάλλουν στην προστασία της ακαδημαϊκής ελευθερίας αλλά αντίθετα την υπονομεύουν».*

Όπως το Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, το μεγαλύτερο μέρος της πανεπιστημιακής κοινότητας έχει ταχθεί, με αποφάσεις ακαδημαϊκών και συνδικαλιστικών οργάνων, κατά του ν/σ. Συγκεκριμένα, αντιδρούν 16 από τα 22 πανεπιστήμια της χώρας, οι Σύγκλητοι των οποίων έχουν βγάλει αποφάσεις. Μεταξύ αυτών είναι το ΕΚΠΑ, το Γεωπονικό, το Πάντειο, το ΑΠΘ, το Δημοκρίτιο, το παν/μιο Ιωαννίνων, το παν/μιο Πατρών, το παν/μιο Κρήτης, το Ιόνιο παν/μιο, το παν/μιο Θεσσαλίας. Αναμφίβολα υπάρχουν αποκλίσεις στα επιχειρήματα ή στην έμφαση. Πάντως κανένα από αυτά τα ΑΕΙ, είτε κεντρικό είτε περιφερειακό, είτε αντιμετωπίζει προβλήματα φύλαξης είτε όχι, δεν θέλει να εγκατασταθεί η αστυνομία στους χώρους του. Όλες οι αποφάσεις συγκλίνουν στη διαπίστωση ότι αυτή η διάταξη αντιβαίνει στο συνταγματικά κατοχυρωμένο αυτοδιοίκητο των Πανεπιστημίων. Δυστυχώς, το πανεπιστήμιο Αιγαίου συγκαταλέγεται σε εκείνα τα λίγα που δεν έχουν λάβει απόφαση, σε επίπεδο Συγκλήτου, σχετικά με το ν/σ. Εκτός από τις αποφάσεις αυτές, υπάρχουν και ψηφίσματα Τμημάτων από όλα σχεδόν τα Πανεπιστήμια της χώρας (και από το παν. Αιγαίου), όπως βεβαίως και πολλές αποφάσεις συλλόγων διδασκόντων και άλλου προσωπικού καθώς και φοιτητών/τριών. Πρόκειται για αντιδράσεις που, όπως ήταν αναμενόμενο, δεν λήφθηκαν καθόλου υπόψη από την κυβέρνηση και την αρμόδια υπουργό, κάτι που φαίνεται και από την τελική εκδοχή του ν/σ.

Το ν/σ αφορά όλη την ελληνική κοινωνία και όλα τα πανεπιστήμια, ανεξαρτήτως εάν είναι κεντρικά ή περιφερειακά. Συνεπώς αφορά και το πανεπιστήμιο Αιγαίου και, κατ’ επέκταση, τις κοινωνίες των νησιών στα οποία αυτό εδρεύει. Μας αφορά για πολλούς λόγους.

Κατ’ αρχάς διότι, όπως έχουν υποστηρίξει πολλοί συνάδελφοι, έγκριτοι νομικοί και Σύγκλητοι, η διάταξη που προβλέπει τη διαρκή παρουσία αστυνομίας στα πανεπιστήμια αντιβαίνει στο κατοχυρωμένο από το Σύνταγμα αυτοδιοίκητο των Α.Ε.Ι. Επιπλέον, και πέραν του ζητήματος της αντισυνταγματικότητας, διότι το δεύτερο αυτό μέρος του ν/σ διαπνέεται από ένα πνεύμα αστυνόμευσης και πειθάρχησης, το οποίο διαπερνά όλα τα επιμέρους άρθρα διαμορφώνοντας τη μεταξύ τους συνοχή. Αυτό σημαίνει πως το θέμα της αστυνομίας είναι η κορυφή του παγόβουνου. Διαβάζοντας το ν/σ μού ήρθε στον νου ένας σημαντικός Γάλλος στοχαστής, στοχαστής του Διαφωτισμού, ο γνωστός Μοντεσκιέ. Μου ήρθε στον νου γιατί, στα μάτια μου, όλο το δεύτερο μέρος του ν/σ επιδιώκει να εμπνεύσει φόβο. Και ο φόβος είναι, σύμφωνα με το έργο του Το πνεύμα των νόμων, η αρχή που διέπει, όχι βεβαίως τη δημοκρατία, αλλά τον δεσποτισμό.

Ένα επιμέρους επιχείρημα που χρησιμοποιούν όσοι θεωρούν ότι το ν/σ δεν αφορά το πανεπιστήμιο Αιγαίου είναι ότι οι αστυνομικές δυνάμεις θα εγκατασταθούν μόνο σε κάποια κεντρικά πανεπιστήμια, όπως το ΕΚΠΑ, το ΑΠΘ, το ΕΜΠ ή το ΟΠΑ. Αυτό λέει η κυβέρνηση, η οποία, ως γνωστόν, μπορεί αύριο να αλλάξει γνώμη. Δεν είναι όμως αυτό το θέμα. Το θέμα είναι ότι το ν/σ δεν λέει κάτι τέτοιο: ούτε κατονομάζονται συγκεκριμένα ιδρύματα (πώς θα μπορούσε άλλωστε να συμβεί κάτι τέτοιο;) ούτε γίνεται διάκριση ανάμεσα σε κεντρικά και περιφερειακά πανεπιστήμια. Θα έλεγα, μάλιστα, ότι ισχύει το ακριβώς αντίθετο. Η διατύπωση του σχετικού άρθρου είναι σαφής στην ασάφειά της: «Το προσωπικό της παρ. 1 διατίθεται σε Α.Ε.Ι. με κριτήριο την ύπαρξη και την έκταση των σχετικών αναγκών και ανακατανέμεται ανάλογα με τις περιστάσεις, χωρίς χρονικό περιορισμό». Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει πως διανοίγεται η δυνατότητα αστυνομικές δυνάμεις να εγκαθίστανται μέσα σε οποιοδήποτε πανεπιστήμιο της χώρας, αν τα συναρμόδια υπουργεία κρίνουν ότι οι περιστάσεις το απαιτούν. Καθώς, ευτυχώς ή δυστυχώς, το μέλλον είναι άδηλο, δεν μπορούμε να έχουμε καμία βεβαιότητα ότι δεν θα συμβεί κάτι τέτοιο και στο Πανεπιστήμιό μας –όπως κρίθηκε ότι οι περιστάσεις απαιτούσαν την απόβαση των ΜΑΤ στη Λέσβο.

Ένας ακόμη λόγος που το ν/σ μάς αφορά, ως ακαδημαϊκή κοινότητα του Αιγαίου, είναι ότι ούτε οι φοιτητές και οι φοιτήτριές ούτε το διδακτικό, διοικητικό και άλλο προσωπικό δεν είμαστε αποκομμένοι/ες από την υπόλοιπη ακαδημαϊκή κοινότητα της χώρας. Οι φοιτητές/τριές μας μπορεί να παρακολουθούν πχ. συνέδρια σε άλλα πανεπιστήμια. Πολλοί/ές πτυχιούχοι μας κάνουν μεταπτυχιακά ή διδακτορικά σε άλλα πανεπιστήμια όπως και εμείς συνεργαζόμαστε με συναδέλφους από άλλα πανεπιστήμια (σε διαλέξεις, σεμινάρια, ερευνητικά προγράμματα ή συνέδρια). Αλλά και αντίστροφα, έχουμε φοιτητές και φοιτήτριες που κάνουν στο Αιγαίο είτε δεύτερο πτυχίο είτε μεταπτυχιακό ή διδακτορικό.

Αν και ξέρω ότι μπορεί να κατηγορηθώ για ιδεοληψίες του διαφωτισμού (μιας και πλέον χαρακτηρίζεται ‘ιδεοληψία’ σχεδόν κάθε αντίλογος που επικαλείται τη νεωτερική παράδοση), θα ήθελα κλείνοντας να τονίσω ότι η αστυνόμευση και η πειθάρχηση όπως και ο συνυφασμένος μαζί τους φόβος δεν συνάδουν με συστατικές αξίες του Πανεπιστημίου. Η διδασκαλία, η έρευνα, η παραγωγή και μετάδοση γνώσης, η ελευθερία της έκφρασης δεν μπορούν όχι να ευδοκιμήσουν αλλά ούτε καν να υπάρξουν κάτω από το άγρυπνο βλέμμα ειδικών φρουρών που περιπολούν ή κάτω από κάμερες ή υπό την απειλή της διαγραφής. Ας σημειώσω, επίσης, ότι όλες οι κατακτήσεις των τελευταίων αιώνων, τα δικαιώματα που τώρα ο κυρίαρχος λόγος τα υποβιβάζει σε προνόμια, διεκδικήθηκαν και κερδήθηκαν μέσα από αγώνες και διαμαρτυρίες που είχαν συχνά ως χώρο τους και το πανεπιστήμιο.

Πιστεύω ότι όλες και όλοι, μέσα και έξω από την πανεπιστημιακή κοινότητα, οφείλουμε να αναλογιστούμε αν θέλουμε οι νέοι και οι νέες να περάσουν την πανεπιστημιακή τους ζωή έτσι όπως την προδιαγράφει το νομοσχέδιο. Να αναλογιστούμε αν αυτός είναι ο τρόπος για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης και για τη διάπλαση ελεύθερων και υπεύθυνων πολιτών, όπως απαιτεί το ίδιο το Σύνταγμα. Προσωπικά, δυσκολεύομαι να φανταστώ πώς θα διδάσκω σε αυτές τις δυστοπικές συνθήκες, σε ένα πανεπιστήμιο που καλείται να αντιμετωπίσει πρωτίστως ως ύποπτους για παραπτώματα αλλά ακόμη και για ποινικά αδικήματα τους φοιτητές και τις φοιτήτριες, χωρίς την ελευθερία των οποίων το λειτούργημα αυτό δεν μπορεί να ασκηθεί με τρόπο που να έχει νόημα.

* Το ψήφισμα του ΤΚΑΙ:

https://www.sah.aegean.gr/wp-content/uploads/2021/01/Psifisma_Syneleusis_TKAI_13_01_2021.pdf

Η Βίκυ Ιακώβου είναι Επίκουρη καθηγήτρια, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Παν/μιο Αιγαίου