Η ελληνική οικογένεια επηρεάστηκε και διαμορφώθηκε από ποικίλους παράγοντες, όπως για παράδειγμα την αρχαία ελληνική σκέψη και παιδεία, έτσι όπως αποτυπώνεται στα ομηρικά έπη.

Για παράδειγμα στην αρχαϊκή Αθήνα του Πεισίστρατου (605-527 π.Χ.), ο τύραννος ανέθεσε στον ρήτορα Ονομάκριτο την πρώτη καταγραφή των επών, προκειμένου να τα απαγγέλλουν ευκολότερα και επί το αττικότερον οι ραψωδοί στα Παναθήναια. Η γραπτή τεκμηρίωση για την επιρροή των Ομηρικών επών στην διάπλαση των παιδευμένων έρχεται αργότερα και από τον ρήτορα Ηράκλειτο, ο οποίος έζησε την εποχή του Αυγούστου (27 π.Χ. -14 μ.Χ.) :
«Από την πιο τρυφερή του ηλικία το αφελές πνεύμα του παιδιού που πρωτομαθαίνει γράμματα, θα δεχθεί τον Όμηρο για τροφό […]. Μεγαλώνουμε κι ο Όμηρος είναι πάντα δίπλα μας. Λίγο λίγο γινόμαστε άντρες, και παραμένει ο σύντροφος της νιότης μας. Όταν ωριμάσουμε, τότε κατανοούμε όλη του την σημασία […]».
Τα ομηρικά έπη αναδεικνύουν ένα πρότυπο συζυγικής αφοσίωσης και αγάπης, συμβατό με τον καιρό που γράφονται, μεταξύ άλλων, στο πρόσωπο του Έκτορα και της Ανδρομάχης, (βλ. Ιλιάδα, ραψ. Ζ’, στ. 399-413, 429-432, 441-446, 450-455), όπου η Ανδρομάχη ικετεύει το σύζυγο της να μην κινδυνέψει, από φόβο μήπως τον χάσει, εκφράζοντας την αγάπη της προς εκείνον. Ο Έκτορας αδυνατώντας να αρνηθεί το χρέος της υπεράσπισης της πατρίδας του, υπόσχεται ότι θα επιστρέψει σώος, χωρίς στην ουσία να το πιστεύει. Αγκαλιάζει το παιδί του για τελευταία φορά, δείχνοντας με αυτόν τον τρόπο την αγάπη και την αφοσίωση στην οικογένειά του. Το πρότυπο του πολεμιστή -μαχητή σε αυτήν την περίπτωση επιβάλλει στον Έκτορα να αγνοήσει τις παρακλήσεις της Ανδρομάχης.
Στάθηκε αντίκρυ του [η Ανδρομάχη] λοιπόν
κι η βάγια από κοντά της,
τ’ αθώο μωρό παιδί τους στην αγκαλιά κρατώντας,
του Έκτορα ακριβό γιο, τον όμοιο με αστέρι·
Σκαμάντριο ο Έκτορας, Αστυάνακτα οι άλλοι
τον έλεγαν, γιατί έσωζε ο Έκτορας την Τροία.
Σιωπηλά αχνογέλασε βλέποντας το παιδί του ·
η Ανδρομάχη στάθηκε κοντά του δακρυσμένη,
το χέρι του έσφιξε, του μίλησε και είπε:
«Η ορμή σου, το θάνατο, άμοιρε, θα σου φέρει·
το μωρό σου δεν συμπονάς, την άμοιρη εμένα,
που χήρα γοργά θα μείνω·όλοι γοργά ορμώντας
πάνω σου θα σε σκοτώσουν·αν στερηθώ εσένα,
ν’ ανοίξει η γη και να χωθώ καλύτερα για μένα.
Δε θα χω άλλη ζεστασιά, αν τώρα εσύ πεθάνεις,
μα βάσανα·και δε μου ζουν πατέρας και μητέρα.
(Ιλιάδα, ραψ. Ζ’, στ. 399-413)
[…]
Για μένα είσαι Έκτορα, και μάνα και πατέρας
και αδελφός και δυνατός της κλίνης σύντροφός μου.
Έλα τώρα, σπλαχνίσου μας και μείνε εδώ στον Πύργο,
τον γιο μην κάνεις ορφανό και χήρα τη γυναίκα.
(Ιλιάδα, ραψ. Ζ΄, στ. 429-432)
[…]
Και ο Έκτορας δίνει την ακόλουθη μεγαλοπρεπή απάντηση, αντίστοιχη της ηρωικής εποχής του, της βασιλικής ανατροφής και των αρχών του:
Για όλα τούτα νοιάζομαι, γυναίκα, μα τους Τρώες
Τις μακρόπεπλες ντρέπομαι της χώρας μας γυναίκες
μακριά απ’ τον πόλεμο σαν τον δειλό να φύγω·
και δεν το θέλει η καρδιά, γιατί έμαθα να είμαι
αντρείος και να πολεμώ ανάμεσα στους πρώτους
τη φήμη του πατέρα μου κρατώντας, τη δική μου.
(Ιλιάδα, ραψ. Ζ΄, στ. 441-446)
[…]
Κι όμως τόσο δε νοιάζομαι για τον καημό των Τρώων
[…]
όσο για σένα, σαν κάποιος χαλκοαρματωμένος
σκλαβώνοντάς σε πίσω του σε σέρνει δακρυσμένη.
(Ιλιάδα, ραψ. Ζ΄, στ. 450-455)
Ανάλογα, στο πρόσωπο του Οδυσσέα και της Πηνελόπης, (βλ. Οδύσσεια, ραψ. Ψ΄, στ, 177-180, 183-204, 205-230, 231-255), όταν ο βασιλιάς της Ιθάκης εκπληρώνοντας τον νόστο προς την πατρίδα του βρίσκεται αντιμέτωπος με την γυναίκα του, μετά από 20 χρόνια απουσίας στον Τρωικό πόλεμο, η οποία δεν τον αναγνωρίζει και πρέπει εκείνος να της δώσει σημάδια, για να τον πιστέψει. Πρόκειται για την σκηνή αναγνώρισης των δύο συζύγων, μια θαυμάσια και διαχρονικά συγκινητική σκηνή, που φανερώνει τον δεσμό αγάπης και αμοιβαίας συντροφικότητας Το στοιχείο αναγνώρισης που πείθει την Πηνελόπη είναι το κρεβάτι τους, το οποίο είχε φτιάξει ο ίδιος ο Οδυσσέας από ξύλο ελιάς. Τότε η Πηνελόπη άπλωσε τα χέρια της και τον αγκάλιασε, γεμάτη από αγάπη, την ίδια αγάπη που ένιωθε πάντα γι αυτόν. Κι αυτός έκλαιγε μέσα στην αγκαλιά της, νιώθοντας ότι η απουσία του σε τίποτα δεν είχε αλλάξει την σχέση τους.
Έτσι είπε και της λύθηκαν τα γόνατα και η καρδιά της, επειδή
αναγνώρισε τα σημάδια τα οποία με ακρίβεια της είχε πει
ο Οδυσσέας·αφού δάκρυσε, έπειτα έτρεξε και γύρω από το
λαιμό του Οδυσσέα έβαλε τα χέρια της και τον φίλησε στο κεφάλι
και του έλεγε […]
(Οδύσσεια, ραψ. ψ΄, στ. 205-230)
Αξίζει να διαβάσει κανείς όλη την ραψωδία Ψ΄ για να απολαύσει την ποιητική περιγραφή του ποιητή και την ποιότητα της σχέσης των δύο προσώπων. Αυτό το ίδιο πρότυπο της συζυγικής αγάπης προβάλλει και ο ίδιος ο Οδυσσέας στην νεαρή Ναυσικά, την κόρη του βασιλιά των Φαιάκων, όταν υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο πολύτιμο από την αρμονία και την ευτυχία του ζευγαριού, παρά το ότι ο ίδιος συχνά έκανε εφήμερες σχέσεις με άλλες γυναίκες, κατά την διάρκεια της απουσίας του.
Τα Ομηρικά έπη αντανακλώντας τα ήθη της κοινωνίας που περιγράφουν, δείχνουν σχετική ανοχή και κατανόηση απέναντι στις εφήμερες και περαστικές σχέσεις ενός άντρα εκτός γάμου, διαχωρίζοντας τες από το σταθερό και ακατάλυτο δεσμό του γάμου και της οικογένειας. Τέτοια παραδείγματα εξωσυζυγικών σχέσεων βλέπουμε στην Ιλιάδα, το περιεχόμενο της οποίας δομείται από ένα σημείο και μετά με βάση το θυμό του Αχιλλέα εναντίον του Αγαμέμνονα. Ο Αγαμέμνονας, αλαζονικά φερόμενος για άλλη μια φορά, πήρε από τον Αχιλλέα την αιχμάλωτη Τρωαδίτισσα, το λάφυρο πολέμου του, την Βρισηίδα, επειδή το δικό του λάφυρο, την Χρυσηίδα, αναγκάστηκε να την δώσει πίσω στον πατέρα της τον Χρύση, τον ιερέα του Απόλλωνα, επειδή η αρπαγή της κόρης του ιερέα του θεού θεωρήθηκε ύβρις.
Αλλά και ο ίδιος ο Τρωικός πόλεμος έγινε εξαιτίας του έρωτα της Ελένης, βασίλισσας της Σπάρτης και γυναίκας του Μενελάου, και του Πάρη, αδελφού του Έκτορα και γιου του Πριάμου, του βασιλιά των Τρώων. Το γεγονός βέβαια ότι ο έρωτας αυτός προκάλεσε τέτοια καταστροφή σημαίνει, αν μη τι άλλο, ότι στον γάμο υπάρχει επίσης κτητικότητα απέναντι στην γυναίκα και διάθεση εκδίκησης.
Τα ανθρώπινα πάθη λοιπόν περιγράφονται στα έπη, ως παρακαταθήκη και υπόμνηση της ανθρώπινης, άρα πεπερασμένης, προσπάθειας να διατηρήσουν τους οικογενειακούς δεσμούς για να διαφυλάξουν την κοινωνική συνοχή και την τελετουργική ισορροπία. Οι αρχαίοι Έλληνες, για να πάμε ένα βήμα περαιτέρω, έπλασαν τους θεούς τους κατ’ εικόνα και ομοίωση των ανθρώπινων ιδιοτήτων και όχι το αντίστροφο, όπως διδάσκει ο χριστιανισμός. Για παράδειγμα, ο ίδιος ο βασιλιάς θεών και ανθρώπων, ο Δίας ο νεφεληγερέτης, διάγει τον αιώνιο βίο του απατώντας συστηματικά και απροκάλυπτα την Ήρα με θεές και θνητές αδιακρίτως, σπέρνοντας απογόνους, χωρίς όμως ποτέ να την εγκαταλείπει, υπομένοντας τον θυμό και την θεϊκή οργή της, επί αδίκων και δικαίων
Στον Όμηρο επίσης μαθαίνουμε για μια ακόμα εξωσυζυγική σχέση, τελικά ολέθρια για τον Αγαμέμνονα, η οποία τον οδήγησε στο φριχτό του τέλος, όταν επιστρέφοντας στο Άργος, η σύζυγος του Κλυταιμνήστρα συνωμοτεί με τον εραστή της Αίγισθο, ο οποίος τον δολοφονεί. Αυτός ο φόνος δικαιολογείται από τις προηγούμενες αναίσχυντες, αποτρόπαιες και εξευτελιστικές πράξεις του Αγαμέμνονα με αποκορύφωμα την θυσία της κόρης του Ιφιγένειας. Πολλές από τις απόψεις του Ομήρου εκφράστηκαν επίσης, από τους τραγικούς ποιητές, τον Αριστοφάνη και από τους φιλοσόφους Πλάτωνα και Αριστοτέλη (βλ. Ηθικά Νικομάχεια VII, 12.7). Μέσα από τα κείμενά τους, τοποθετούν την οικογένεια στην ίδια σημαντική θέση με τη δημοκρατία, την ελευθερία και το σεβασμό στους νόμους της πόλης, όλα συστατικά απαραίτητα για την ευημερία και την πρόοδο των πολιτών της Πόλης.
Τέλος, αρχαιολογικά ευρήματα και μνημεία με αναπαραστάσεις οικογενειακών σκηνών, όπως αγγεία, επιτύμβια ανάγλυφα, ψηφιδωτά δάπεδα κλπ. επαληθεύουν τα κείμενα και τεκμηριώνουν την επίδραση των παραπάνω αρχών στις τέχνες και την καθημερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων.
Η οικογένεια παραμένει μια σημαντική εστία εγγύτητας, αλληλόδρασης, ανταλλαγής και οικειότητας ανεξάρτητα από τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνονται οι κοινωνικές συνθήκες που σχετίζονται με το φύλο και τις κοινωνικές αλλαγές. Αποτελεί έναν χώρο αμοιβαίας αναγνώρισης όπου τα μέλη της καταθέτουν όχι μόνο φυσική παρουσία, αλλά και την πολύτιμη αίσθηση της αγάπης, της στήριξης και της αμοιβαίας εμπιστοσύνης Επιπλέον, αποτελεί ένα πεδίο συνεργασίας, όπου τα άτομα μπορούν να επικοινωνούν και να ενώνουν τις δυνάμεις τους για την επίτευξη κοινών στόχων. Η οικογένεια εξαρτάται από εξωτερικές συνθήκες και απαιτεί διαρκή επιβεβαίωση και διατήρηση της αξίας της σε κάθε κοινωνικό πλαίσιο. Είναι μια ανθεκτική δομή που εξυπηρετεί τις ανάγκες των ατόμων, διασφαλίζοντας τη συνέχεια της ανθρώπινης συνύπαρξης και αναπτύσσοντας τη σταθερότητα και την ευημερία της κοινωνίας.

Πηγές για περαιτέρω μελέτη.
Όμηρος. (2010). Ομήρου Οδύσσεια (Γ. Ψυχουντάκης, Μετ.). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Όμηρος. (2012). Ομήρου Ιλιάδα (Γ. Ψυχουντάκης, Μετ.). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Πρεσβέλου, Κ.& Ρήγα, Α. Β. (2013). Η Οικογένεια στην Δυτική Ευρώπη και την Ελλάδα 1910-2010. Αθήνα: Πεδίο.
Flaceliere, R. (2007). Ο Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος των Αρχαίων Ελλήνων. Αθήνα: Παπαδήμας.
Hughes, G. (2013). Ηθικά Νικομάχεια. Ένας Οδηγός Ανάγνωσης. Αθήνα: Οκτώ.

*Η Μαρίνα Σταμάτη. Διδακτόρισσα Τμήματος Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας Πανεπιστημίου Αιγαίου. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα σχετίζονται με τον κινηματογράφο της παρατήρησης, την οπτική ανθρωπολογία και την ποιοτική κοινωνική έρευνα με έμφαση σε ζητήματα οικογενειακών σχέσεων και κοινωνικών δεσμών. Άρθρα, ερευνητικές εργασίες και μελέτες της έχουν δημοσιευτεί σε ελληνικά και διεθνή επιστημονικά περιοδικά και σε πρακτικά συνεδρίων με κριτές.