Οι αγροτικοί συνεταιρισμοί στην Ελλάδα ήταν και παραμένουν ως τις μέρες μας συνεταιρισμοί προσώπων. Σε αντίθεση με ότι συμβαίνει σε πολλές χώρες της Ευρώπης όπου οι συνεταιρισμοί έχουν εξελιχθεί σε συνεταιρισμούς κεφαλαίων. Το στοιχείο αυτό είχε, και έχει, καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη των αγροτικών συνεταιρισμών της χώρας, από την ψήφιση του νόμου «602 περί συνεταιρισμών» το Δεκέμβρη του 2014 και μέχρι σήμερα.

Είναι χαρακτηριστικό πως σε πολύ μεγάλο αριθμό συνεταιρισμών η συνεταιριστική μερίδα ήταν και είναι συμβολική. Ωστόσο τις δύο τελευταίες δεκαετίες, με διάφορους τρόπους σε σημαντικό αριθμό συνεταιρισμών η αξίας της συνεταιριστικής μερίδας έχει αυξηθεί προκειμένου να μπορέσουν οι συνεταιρισμοί να χρηματοδοτήσουν επενδύσεις που έχουν πραγματοποιήσει.

Από το 1901 και μετά το Ελληνικό κράτος αρχίζει να διαμορφώνει πολιτικό σχεδιασμό για τους αγροτικούς συνεταιρισμούς. Από 23 – 28 Απριλίου του 1901 πραγματοποιείται το Α' Πανελλήνιο Γεωργικό Συνέδριο στο Ναύπλιο. Κεντρικά ζητήματα που συζητά το συνέδριο είναι: α) Η αγροτική πίστη (τότε όπως και σήμερα δεν υπήρχε Αγροτική Τράπεζα), β) Η αγροτική ασφάλεια, γ) Η γεωργική εκπαίδευση. Την κήρυξη των εργασιών του συνεδρίου έκανε ο Βασιλειάς Γεώργιος, ενέργεια που καταδεικνύει πως η ίδρυση των συνεταιρισμών ήταν κεντρική επιλογή του Ελληνικού κράτους. Την ίδια χρονιά δημιουργείται στον Αλμυρό του Βόλου ο πρώτος σύγχρονος αγροτικός συνεταιρισμός της χώρας.

746.000 μέλη στους αγροτικούς συνεταιρισμούς το 1961

Μετά την ψήφιση του νόμου 602 ακολουθεί μια ραγδαία διαδικασία ανάπτυξης των συνεταιρισμών. Το 1915 δημιουργούνται 150 συνεταιρισμοί με 4.500 μέλη. Το 1920 καταγράφονται 1.171 συνεταιρισμοί με 58.500 μέλη. Το 1930 οι συνεταιρισμοί ανέρχονται σε 2.800 και τα μέλη τους σε 168.000. Το 1961 κορυφώνεται η δημιουργία συνεταιρισμών που έχουν φθάσει στις 7.543 και τα 746.000 μέλη.

Η ανάγκη συγκέντρωσης της αγροτικής παραγωγής για να είναι εμπορεύσιμη είναι η βασική αιτία που το Ελληνικό κράτος στηρίζει την ανάπτυξη των αγροτικών συνεταιρισμών ιδιαίτερα τις δεκατίες 1920 και 1930. Ταυτόχρονα βέβαια το κράτος κατανοεί πως η ανάπτυξη των συνεταιρισμών θα συμβάλει και στην ανάπτυξη του όγκου της αγροτικής παραγωγής της χώρας. Στοιχείο απαραίτητο, πρώτα από όλα για να εξασφαλιστεί η κάλυψη των διατροφικών αναγκών της χώρας. Ταυτόχρονα όμως η ανάπτυξη των συνεταιρισμών δημιουργούσε τις προϋποθέσεις να βελτιωθεί το εισόδημα των αγροτών, να αποκτήσουν πρόσβαση σε μικρές τραπεζικές χρηματοδοτήσεις και έτσι να απεξαρτηθούν σιγά σιγά από εμπόρους και τοκογλύφους.

«Να αναπτύσση αυτούς πνευματικώς και ηθικώς»

Στο καταστατικό του Συνεταιρισμού της Αγιάσου, του 1928, στο άρθρο 3ον, τονίζονταν: «Ο Συνεταιρισμός έχει σκοπόν κυρίως να αποκτήση Ελαιουργείον, να ανακουφίζη οικονομικώς τους συνεταίρους, αλλά συγχρόνως και να αναπτύσση αυτούς πνευματικώς και ηθικώς. Προν τον σκοπόν τούτον.
α) Αποκτά οικόπεδα, ανεγείρει και συντηρεί εγκαταστάσεις προς απωθήκευσιν και κατεργασίαν ελαιοκάρπου και των εξ αυτού προϊόντων των μελών αυτού ή φροντίζει δια την αγοράν ετοίμου Ελαιουργείου.
β) Μερινμνά περί της βελτιώσεως της ποιότητας του ελαίου.
γ) Δίδει δάνεια εις ικανούς και άξιους πιστώσεως συνεταίρους επί τόκω δια παραγωγικούς σκοπούς και προμηθεύεται τα αναγκαία προς τούτο χρήματα δια της αλληλεγγύης των συνεταίρων.
δ) Δέχεται εντόκους καταθέσεις συνεταίρων και μη.
Εάν δε ειδικώς δι' εκάστην περίπτωσιν αποφασισθή.
ε) Προμηθεύεται χονδρικώς τα είδη, τα οποία χρειάζονται διά τας γεωργικάς ή και οικιακάς εργασίας των συνεταίρων, (σπόρους, λιπάσματα, εντομοκτόρα, θείον, θειϊκόν χαλκόν, εργαλεία και μηχανάς, φυτώρια δένδρων κλπ) και πωλεί ταύτα εις τους συνεταίρους εις μικράς ποσότητας (άρθρ. 61).

Τα δύσκολα χρόνια της ανάπτυξης των συνεταιρισμών

Παρά την κρατική στήριξη η ανάπτυξη των συνεταιρισμών σε όλη την χώρα και φυσικά στο νησί της Λέσβου έγινε με πολύ κόπο και πολλές δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι πρωτεργάτες συνεταιριστές. Παλαιός συνεταιριστικής από το Πλωμάρι αναφερόμενος στην ίδρυση του Β' Συνεταιρισμού του Πλωμαρίου έλεγε: «Οι γονείς μας για να φτιάξουν τον Συνεταιρισμό δεν έδωσαν χρήματα αλλά λάδι. Κρυφά από εμπόρους και τους λιοτριβάδες του Πλωμαριού μάζεψαν τενεκέ τενεκέ το λάδι για να φτιάξουν το Συνεταιρισμό».

Κινητήρια δύναμη για να δημιουργηθούν οι συνεταιρισμοί ήταν το κοινό όφελος. Στην περίπτωση της Λέσβου οι ελαιοπαραγωγοί αποκόμιζαν μεγαλύτερο εισόδημα διότι άλεθαν τις ελιές τους με χαμηλότερο κόστος, πωλούσαν το λάδι τους σε καλύτερες τιμές, είχαν πρόσβαση σε μικροπιστώσεις (π.χ. καλλιεργητικά δάνεια) και παράλληλα μπορούσαν να εφοδιαστούν σε καλές τιμές προϊόντα που τα είχαν ανάγκη όπως τρόφιμα, γεωργικά εφόδια κλπ.
Η δημιουργία των συνεταιρισμών ήταν ένας πολύχρονος κοινωνικός και πολιτικός αγώνας ανάμεσα στις δυνάμεις που είχαν ως στόχο την βελτίωση της θέσης των αγροτών και στις δυνάμεις που επιδίωκαν να μην χάσουν τα κεκτημένα τους (τοκογλύφοι, μεγαλοαγρότες, ελαιοτριβείς, χονδρέμποροι κλπ). Σε πολλές περιπτώσεις δάσκαλοι και παπάδες έπαιξαν κρίσιμο ρόλο για να δημιουργηθούν συνεταιρισμοί.

Η στενή σύνδεση με το κράτος και το πέρασμα στην νέα εποχή

Η στενή σύνδεση των αγροτικών συνεταιρισμών με το κράτος και Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος (μετά την ίδρυση της) έπαιξε κρίσιμο ρόλο στην ανάπτυξη τους επί πολλές δεκαετίες. Ωστόσο η είσοδος της χώρας στην ΕΟΚ στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και εφαρμογή της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής οδήγησαν στην σταδιακή αυτονόμηση των συνεταιρισμών. Όμως οι Συνεταιρισμοί δεν προετοιμάστηκαν ποτέ για το πέρασμα στην νέα εποχή. Επίσης έπαψε η πολιτική στήριξης των συνεταιρισμών από το κράτος. Σταδιακά από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 έκλεισαν ή πουλήθηκαν σε ιδιώτες συνεταιριστικές επιχειρήσεις. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις της ΚΥΔΕΠ και της Ελαιουργικής.

Τις δεκαετίες του 1990 και του 2000 οι κορυφαίες συνεταιριστικές οργανώσεις εμφανίζονται αδύναμες να ξεπεράσουν την εξάρτηση τους από την χρηματοδότηση της ΑΤΕ. Η βασική παθογένεια των συνεταιρισμών προσώπων βαραίνει την λειτουργία των συνεταιριστικών οργανώσεων και επιχειρήσεων. Κι όσο η χρηματοδότηση από την ΑΤΕ γίνεται δυσκολότερη τόσο η παρέμβαση των συνεταιριστικών οργανώσεων στην συγκέντρωση των προϊόντων γίνεται πιο δύσκολη. Την δεκαετία του 2010 θα κλείσουν μια σειρά δευτεροβάθμιες συνεταιριστικές οργανώσεις, άλλες θα μετεξελιχθούν σε πρωτοβάθμιους συνεταιρισμούς και άλλες σε συνεταιριστικές επιχειρήσεις. Ανάμεσα στις οργανώσεις που θα κλείσουν είναι και η ΠΑΣΕΓΕΣ.

Οι συνεταιρισμοί στη νέα εποχή

Οι αγροτικοί συνεταιρισμοί που επιβίωσαν τις δεκαετίες του 2000 – 2010 δεν ήταν πολλοί. Η Λέσβος εμφανίζεται να έχει ένα πολύ μεγάλο ποσοστό ενεργών συνεταιρισμών την δεκαετία του 2010 παρά την αδρανοποίηση της ΕΑΣ Λέσβου στα μέσα της δεκαετίας. Το εμπόριο ζωοτροφών και γάλακτος είναι η κύρια δραστηριότητα τους, η λειτουργία των ελαιοτριβείων και το εμπόριο ελαιολάδου έχουν μπει σε δεύτερη μοίρα. Συμπληρωματικά οι συνεταιρισμοί του νησιού ασκούν και άλλες δραστηριότητες όπως είναι εμπόριο αγροτικών εφοδίων, λιπασμάτων, κτηνιατρικών φαρμάκων και μηχανημάτων. Επίσης δραστηριοποιούνται στην παροχή υπηρεσιών όπως είναι η σύνταξη των αιτήσεων ενιαίας ενίσχυσης κλπ.

Οι συνεταιρισμοί που έχουν επιβιώσει έχουν αποκτήσει παρά την μικρή παρέμβαση τους έχουν αποκτήσει την εμπειρία πως να αντιμετωπίζουν εξαιρετικά δύσκολες καταστάσεις. Αρκετοί από αυτούς αναπτύσσουν νέες δραστηριότητες, όπως είναι τυποποίηση και εμπορία αγροτικών προϊόντων (βλέπε ελαιόλαδο, κρασί και μέλι), μεταποίηση (τυροκομία, οινοποιεία), παράγουν νέα προϊόντα όπως είναι (γιαούρτι, τυριά, κατεψυγμένα τρόφιμα).

Νέες συνεταιριστικές προσπάθειες

Από την δεκαετία του 2010 εμφανίζονται στην Λέσβο και στην Ελλάδα νέα συνεταιριστικές προσπάθειες είτε με την κλασσική μορφή των συνεταιρισμών είτε με νέες μορφές όπως είναι οι ομάδες παραγωγών και οι Κοιν. ΣεΠ. Βασικό χαρακτηριστικό των νέων προσπαθειών που γίνονται είναι η αξιοποίηση των χρηματοδοτικών δυνατοτήτων που δίνει το πρόγραμμα αγροτικής ανάπτυξης και κατανόηση της νέας οικονομικής πραγματικότητας που δημιουργήθηκε στην χώρα από το 2010 και μετά. Βασικό ενοποιητικό στοιχείο των νέων συνεργατικών προσπαθειών είναι η ανάγκη μείωση του κόστους των εφοδίων και αύξησης της τιμής πώλησης των προϊόντων.

Το μέλλον των νέων συνεργατικών προσπαθειών θα κριθεί ουσιαστικά σε δύο επίπεδα. Το πρώτο είναι η οικονομική ενίσχυση τους με πρόσβαση στις τραπεζικές χρηματοδοτήσεις και αύξηση των ίδιων κεφαλαίων των συνεταιρισμών. Σήμερα είναι εξαιρετικά δύσκολη η πρόσβαση των συνεταιρισμών στον τραπεζικό δανεισμό και αυτό αποτελεί πολύ μεγάλο πρόβλημα.

Συνεταιρισμοί γυναικών

Ένα μεγάλο κεφάλαιο του συνεταιρισμών της χώρας είναι οι αγροτοτουριστικοί και αγρομεταποιητικοί συνεταιρισμοί γυναικών της χώρας. Πρόκειται για συνεταιρισμούς που είχαν διτό χαρακτήρα, οικονομικό και κοινωνικό. Ο κοινωνικός τους ρόλος ήταν να βοήθεια στις γυναίκες της υπαίθρου να βγουν από το σπίτι και να αποκτήσουν δικό τους εισόδημα, δηλαδή να χειραφετηθούν. Ο οικονομικός τους ρόλος ήταν η αξιοποίηση των τοπικών προϊόντων και πρώτων υλών για την παραγωγή προϊόντων που από την πώληση τους θα ενισχυθεί το οικογενειακό εισόδημα της αγροτικής οικογένειας.

Στις περιπτώσεις των αγροτοτουριστικών συνεταιρισμών εκτός από τα παραπάνω στόχος ήταν τα οφέλη του τουρισμού να διαχυθούν στις αγροτικές κοινωνίες. Πρωτοπόρα προσπάθεια, σε πανελλαδικό επίπεδο, ήταν ο Αγροτουριστικός Συνεταιρισμών Γυναικών «Πέτρας».

Οι συνεταιρισμοί γυναικών είχαν και έχουν ως τις μέρες μας να αντιμετωπίσουν ένα αρνητικό κοινωνικό περιβάλλον και αμφισβήτηση της οικονομικής βιωσιμότητας. Παρ' όλα αυτά είναι μεγάλη επιτυχία τους ότι καταφέρνουν ως τις μέρες μας να επιβιώνουν και να διαψεύδουν όσους τους αμφισβητούν.

Οι άλλοι συνεταιρισμοί

Πέρα από τους αγροτικούς συνεταιρισμούς στην Ελλάδα αναπτύχθηκαν και μια σειρά άλλων συνεργατικών προσπαθειών που κατά εποχές συνέβαλαν και συμβάλουν σημαντικά στην οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας. Τέτοιες προσπάθειες ήταν:
 Οι οικοδομικοί συνεταιρισμοί που στόχο έχουν την απόκτηση στέγης.
 Οι καταναλωτικοί συνεταιρισμοί που προμηθεύουν στα μέλη τους κυρίως τρόφιμα και άλλα προϊόντα σε μικρά περιθώρια κέρδους.
 Οι προμηθευτικοί συνεταιρισμοί που απευθύνονται κυρίως σε μικρές εμπορικές επιχειρήσεις και στόχο έχουν να πετύχουν καλύτερες τιμές από τις βιομηχανικές και τους χονδρεμπόρους.
 Οι μαθητικοί συνεταιρισμοί, μια μορφή συνεταιρισμών που σήμερα δεν υπάρχει, κι οποίοι είχαν δημιουργηθεί για να αντιμετωπίσουν το αυξημένο κόστος της εκπαίδευσης για τα παιδιά των λαϊκών οικογενειών.
 Οι πιστωτικοί συνεταιρισμοί, είναι συνεταιρισμοί που δίνουν μικροπιστώσεις στα μέλη τους για να αντιμετωπίσουν τις οικονομικές τους ανάγκες. Μέσα από αυτούς τους συνεταιρισμούς δημιουργήθηκαν οι συνεταιριστικές τράπεζες. Πολλές από τις συνεταιριστικές τράπεζες έκλεισαν όταν έχασαν τον προσανατολισμό τους και πίστεψαν πως μπορούσαν να ανταγωνιστούν ευθέως τις εμπορικές τράπεζες.
 Οι συνεταιρισμοί εργαζομένων, πρόκειται για μια μορφή συνεταιρισμών που θεσμοθετήθηκε προκειμένου να δώσει την δυνατότητα σε ανέργους και εργαζομένους από κοινού να αναλάβουν την εκτέλεση ενός έργου
 Οι Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις, πρόκειται για μορφή συνεταιρισμού που μπορεί να καλύψει ένα πολύ μεγάλο φάσμα παραγωγικών δραστηριοτήτων.