Ο καλός, ο κακός κι ο μετεξεταστέος
Γράφει ο ΡΑΦΑΗΛ ΑΣΠΡΟΛΟΥΠΟΣ
Δημοσίευση 31/8/2021
Από τους 103.000 φετινούς υποψηφίους των πανελλαδικών μόλις 63.000 βρήκαν μία (κάποια) θέση σε ΑΕΙ, με τους υπόλοιπους 40.000, περίπου τα 2/5 του συνόλου, να αποκλείονται•18.000 περισσότεροι σε σχέση με πέρυσι.
Μπορεί μια τέτοια είδηση να έκανε περισσότερο πάταγο σε μια κοινωνία που δεν είναι τόσο καταβεβλημένη με την κωμικοτραγική διαχείριση της πανδημίας, την ανυπολόγιστη καταστροφή των πυρκαγιών και τον καθημερινό μόχθο να επιβιώσει σ’ ένα κόσμο που γίνεται ολοένα και εχθρικότερος χάρη στην τρέχουσα αλλά και τις παρελθούσες κυβερνήσεις. Η αλήθεια όμως είναι ότι η κοινωνία είχε ετοιμαστεί να αποδεχθεί αυτό το γεγονός πολύ νωρίτερα. Πρόκειται αναμφισβήτητα για παραωριμασμένο φρούτο, όσο γδούπο κι αν προκαλεί η πτώση του.
Γενιές ολόκληρες μαθητών έχουν μάθει για τις ανάγκες μαθημάτων παραγωγής λόγου να παπαγαλίζουν πως «δεν μπορούν όλοι να περνάνε στο πανεπιστήμιο – κάποιοι πρέπει να αρκεστούν σε μια πιο τεχνική (βλέπε ποταπή και υποβαθμισμένη) εκπαίδευση» και πως «η επιλογή επαγγέλματος πρέπει να υποτάσσεται στις ανάγκες της αγοράς εργασίας».
Μέχρι την ενηλικίωση αυτές οι θέσεις, που σε στενότερη εξέταση αποδεικνύονται εξαιρετικά ιδεολογικά καθοδηγούμενες και επιζήμιες τόσο για το άτομο όσο και την κοινωνία, φαντάζουν αυτονόητες κοινοτυπίες.
Ακόμα και μέσα στα πανεπιστήμια θα δυσκολευτεί κανείς να βρει φωνές που να τις αμφισβητούν. Στην καλύτερη περίπτωση θεωρείται ένα ένοχο μυστικό, κάτι που οι κλειδοκράτορες της γνώσης πρέπει να αποσιωπούν από τις μάζες που «αναγκάζονται» να καταδικάσουν στο σκοτάδι της ημιμάθειας.
Στη χειρότερη, όπως στην περίπτωση του πρωθυπουργού [1] και του επιτελείου του, κυνικά διατυμπανίζεται η επιθυμία να σχηματιστεί μια κοινωνία που συστημικά αποκλείει μεγάλη (πλειοψηφική) μερίδα της από την ανώτατη εκπαίδευση κι όλα τα πλεονεκτήματα (προσωπικά, επιμορφωτικά, επαγγελματικά κ.ά.) που αυτή προσδίδει. Όταν δεη κυβέρνηση του παιδιόθεν πολιτικού κρατούμενου [2], σε μια προσπάθεια να φωτίσει θετικά τις απαράδεκτες πολιτικές της, παρουσιάζει τους κατακόρυφους αυτούς κόφτες ως «απεγκλωβισμό των νέων» [3], γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι έχει δρομολογηθεί η εκτόξευση της ειρωνείας στη στρατόσφαιρα.
Ας προσπαθήσουμε όμως να εξετάσουμε αυτές τις θέσεις που συντεταγμένα οι ιδεολογικοί μηχανισμοί της άρχουσας τάξης (σχολείο, ΜΜΕ κ.ά.) έχουν αναγάγει σε αυταπόδεικτες και γενικά διαπιστωμένες αλήθειες, δηλαδή σε κυρίαρχη ιδεολογία.
Έχει άραγε άδικο ο νεοφιλελεύθερος κυνισμός που πρεσβεύει ότι δεν είναι όλοι κατάλληλοι να δεχτούν μια ανώτερη ακαδημαϊκή εκπαίδευση;Πράγματι μεταξύ των αποφοίτων του λυκείου υπάρχει μεγάλο χάσμα στο μορφωτικό επίπεδο, τις διανοητικές ικανότητες κ.ά.
Η λαθροχειρία που επιχειρεί το νεοφιλελεύθερο αφήγημα έγκειται στη συσκότιση γύρω από τα αίτια αυτής της όντως διαπιστωμένης απόκλισης. Σύμφωνα μ’ αυτό η διαφοροποίηση μεταξύ των μαθητών σε «καλούς» και «κακούς» οφείλεται σε έμφυτες, εγγενείς κλίσεις και ταλέντα που εκδηλώνονται και αναπτύσσονται σ’ ένα περιβάλλον ίσων ευκαιριών και χάρη στην ατομική προσπάθεια και επιμονή (άλλη έμφυτη αρετή) κάθε «άριστου» μαθητή. Αλλά όσο κι αν η αρχική διαπίστωση είναι αληθής, η νεοφιλελεύθερη απολογητική γύρω απ’ την ύπαρξή της δεν είναι. Η ίδια η επιστήμη μας αποδεικνύει και πληροφορεί ότι δεν είναι.
Οι νευροεπιστήμες αποτελούν ένα εξαιρετικά πολλά υποσχόμενο πεδίο και επιστημονικά μια σχετικά πρόσφατα ανακαλυμμένη παρθένα ήπειρο. Ήδη όμως έχει διαπιστώσει την εξαιρετική πλαστικότητα του εγκεφάλου, ειδικά του νεότερου. Τις δυνατότητές του για εξειδίκευση στην επεξεργασία διαφόρων σημάτων, τη διάνοιξη νέων διόδων σύνδεσης διαφορετικών τμημάτων του, την ενίσχυση των συνδέσεων που πιο συχνά χρησιμοποιούνται και πιο πυκνά και περίπλοκα δικτυώνονται.
Η Maryanne Wolf, ειδική στην ανάπτυξη του παιδικού εγκεφάλου που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με το πώς αυτός επιτυγχάνει την ικανότητα της ανάγνωσης, αναφέρει πως ένα παιδί ξεκινάει την επίπονη αυτή διαδικασία απ’ τη στιγμή που θα το αγκαλιάσουν και θα του διαβάσουν μια ιστορία.
Η συχνότητα με την οποία αυτό συμβαίνει κατά τα πρώτα πέντε χρόνια του αποτελεί έναν από τους καλύτερους δείκτες πρόβλεψης της μετέπειτα πορείας του.
Από εκεί και πέρα, παράγοντες όπως το πόσος χρόνος αφιερώνεται απλά στη συνομιλία με το παιδί, τι επιπέδου λεξιλόγιο χρησιμοποιείται και πόσα βιβλία είναι διαθέσιμα σε κάθε σπίτι παίζουν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη του εγκεφάλου του, τη διαμόρφωση των κλίσεών του, την αγάπη ή την αποστροφή του προς την ανάγνωση και τη μάθηση εν γένει. Όπως η ίδια η Wolf διαπιστώνει «ένα ελλιπώς συζητημένο ταξικό σύστημα αδιόρατα χωρίζει την κοινωνία μας, με αυτές τις οικογένειες που παρέχουν στα παιδιά τους περιβάλλοντα πλούσια σε ακουστικές και γραπτές γλωσσικές ευκαιρίες σταδιακά ναδιαχωρίζονται από αυτές τις οικογένειες που δεν το κάνουν, είτε δεν μπορούν» [4].
Με άλλα λόγια, η ταξική διαστρωμάτωση των σύγχρονων κοινωνιών έχει άμεση προβολή και στο μορφωτικό και διανοητικό επίπεδο των παιδιών ήδη από την προσχολική ηλικία.
Στην αναγνώριση αυτού ακριβώς του γεγονότος βασίζονταν κι οι δημοκρατικοί (μεταρρυθμιστικοί) αγώνες για δημόσια δωρεάν παιδεία, ώστε η ταξική ανισότητα των κοινωνιών να αντισταθμίζεται(έστω μερικώς) από ένα εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο θα επιχειρεί να ομαλοποιήσει τις υπάρχουσες αποκλίσεις.
Σαφώς μια τέτοια πολιτική δε στόχευε στην εξάλειψη των κεκτημένων μορφωτικών ανισοτήτων, απλά στη διατήρησή τους σ’ ένα διαχειρίσιμο επίπεδο που να μην απειλεί την κοινωνική συνοχή και να εξυπηρετεί τις ανάγκες του οικονομικού συστήματος για παραγωγή εγγράμματου εργατικού δυναμικού.
Όμως οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές στην εκπαίδευση σε συνδυασμό με προϊούσες παθογένειες (υψηλή ιδιωτική δαπάνη νοικοκυριών για εκπαίδευση παρά τον κατ’ επίφαση δημόσιο χαρακτήρα του συστήματος) ήρθαν να καταργήσουν ακόμα κι αυτή τη διόλου ριζοσπαστική λογική.
Πλέον η έμφαση έχει πέσει από τη σύγκλιση στην όξυνση των υπαρχουσών αντιθέσεων, στο ξεδιάλεγμα των «καλών» απ’ τους «κακούς» και στην προσπάθεια η «αδυναμία» των τελευταίων να μην σταθεί εμπόδιο στη λαμπρή «σταδιοδρομία» των πρώτων.
Έτσι λοιπόν, υπό τις ιαχές γονέων τυφλωμένων απ’ τον εγωκεντρισμό τους και την απαστράπτουσα ιδιοφυία του βλασταριού τους, διαδοχικές κυβερνήσεις παίρνουν μέτρα που υψώνουν κι άλλο τους ταξικούς φραγμούς στην εκπαίδευση. Όπως πάντα, προνομιακό πεδίο δοκιμής τέτοιων μέτρων είναι η ανώτατη εκπαίδευση. Και μπορεί ακόμα να μην έχει γίνει απόλυτα αποδεκτός ένας διαχωρισμός των σχολικών τμημάτων σε «καλών» και «κακών» μαθητών (αν και τα νερά δοκιμάζονται) αλλά η περαιτέρω ανύψωση ταξικών φραγμών για την είσοδο στην ανώτερη και ανώτατη εκπαίδευση δυστυχώς δεν συναντάει ιδιαίτερη αντίσταση. Εδώ οι ιδεολογικοί μηχανισμοί έχουν κάνει καλή δουλειά.
Ας εξετάσουμε τώρα το έτερο θέσφατο, αυτό που θεωρεί πρέπον και ορθόοι αποφάσεις για το μέλλον μας να συμψηφίζονται με τις βουλές της αγοράς. Πολλοί μπορεί αναφερόμενοι στην αγορά εργασίας καλοπροαίρετα να εννοούν τις κοινωνικές ανάγκες. Ας είναι σίγουροι όμως, αυτή η ταύτισηδεν θα μπορούσε να απέχει περισσότερο από την αλήθεια.
Αναντίρρητα, σε πρώτη ανάγνωση ένα οικονομικό σύστημα είναι το σύνολο των σχέσεων που αναπτύσσονται σε μια κοινωνία ώστε αυτή να επιβιώσει, να αναπαραχθεί, να αναπτυχθεί.
Αυτό όμως δε σημαίνει ότι τα συστήματα αυτά είναι απαλλαγμένα από δομικές αδυναμίες, ότι ικανοποιούν τις κοινωνικές ανάγκες κατά τρόπο καθολικό, ισότιμο και βέλτιστο, ότι δεν επιδέχονται υπέρβασης και αλλαγής. Σε ταξικά συστήματα, οι σχέσεις που αναπτύσσονται εδραιώνουν, διαιωνίζουν και ενισχύουν την κυριαρχία μιας τάξης επί των υπολοίπων.
Οι σχεδιασμοί της και το προτιμητέο γι’ αυτή μοντέλο ανάπτυξης γίνονται ο προσανατολισμός κι ο τελικός στόχος της παραγωγικής διαδικασίας.
Εν προκειμένω, στην Ελλάδα η εγχώρια κυρίαρχη τάξη, μέσω και ανταγωνιστικών πιέσεων από τις αντίστοιχες του εξωτερικού και ειδικά της ΕΕ, έχει αποφασίσει την εξής μοίρα για τη χώρα, την οικονομία, τους εργαζόμενους: εστίαση στις υπηρεσίες με έμφαση στον τουρισμό, φθηνά (ειδικευμένα και μη) εργατικά χέρια και οι όποιες μικρές καινοτομίες να τροφοδοτούν μεγάλες πολυεθνικές που θα επωφελούνται από το συσσωρευμένο ανθρώπινο κεφάλαιο που θα διαβιεί στην εξαθλίωση.
Μια χώρα που απ’ τη μια θα απορροφά τα εμπορικά πλεονάσματα του Βορρά και απ’ την άλλη θα τον τροφοδοτεί με ήδη καταρτισμένο έμψυχο δυναμικό και τεχνογνωσία.
Αυτό βέβαια δε συνιστά μοντέλο ανάπτυξης και προόδου αλλά στασιμότητας, εξάρτησης, υποτέλειας και καταδίκης ενός ολόκληρου πληθυσμού και ειδικά της νέας γενιάς από μια παρασιτική, καχεκτική και χρεοκοπημένη άρχουσα τάξη. Σ’ αυτό το μοντέλο καλούν τους νέους να υποτάξουν τις επιθυμίες, τις κλίσεις, τα όνειρα και την ενέργειά τους όσοι κάνουν λόγο για «ευθυγράμμιση με την αγορά εργασίας».
Αυτό τον ατομικό εξανδραποδισμό και κοινωνικό μαρασμό προάγουν όσοι προσπαθούν να «εξορθολογήσουν» και να «προσγειώσουν στην πραγματικότητα» τις προσδοκίες των μαθητών γύρω απ’ το πώς φαντάζονταικαι σχεδιάζουν το μέλλον τους.
Όλοι οι κυνικοί «ρεαλιστές» που σπεύδουν να νουθετήσουν τους νέους, να τους συνετίσουν με τα τσιτάτα της «σκληρής προσωπικής δουλειάς που θα αμειφθεί» και να κατασβήσουντη νεανική ριζοσπαστική τους φλόγα στοβούρκο της υποταγής και του κομφορμισμού δεν καταφέρνουν παρά να τους βλάψουν διπλά, τόσο ατομικά όσο και συλλογικά, υπονομεύοντας τις προοπτικές της γενιάς και της χώρας τους.
Μέσα σε έναν καπιταλισμό που διέρχεται μια βαθιά συστημική κρίση, που στην προσπάθειά του να σώσει την παραπαίουσα κερδοφορία του επιδίδεται με ακόμα μεγαλύτερο μένος στην επίθεση στον κόσμο της εργασίας, στις ιδιωτικοποιήσεις κάθε τομέα και υπηρεσίας που μέχρι πρότινος ήταν στην αρμοδιότητα του κράτους (υγεία, παιδεία, ασφάλιση, κοινωνική πρόνοια κ.ά.)και στον αποκλεισμό απ’ αυτές, αυτοί οι «φωστήρες» προσπαθούν να περάσουν τη νέα γενιά από το νεοφιλελεύθερο ολετήρα ώστε να την μετατρέψουν σε ελατή πρώτη ύλη που θα τροφοδοτήσει τα υπερκέρδη μιας ζάμπλουτης ολιγαρχίας.
Η ιδεολογία και οι πολιτικές του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού δένουν χειροπόδαρα τη γενιά και τη χώρα μας. Επιτείνουν τα προϋπάρχοντα προβλήματα ενώ συνθλίβουν τις προοπτικές μας για το μέλλον. Συσκοτίζουν την πραγματικότητα ενώ καμώνονται πως την αποκαλύπτουν, γιατί ο ρόλος τους είναι απολογητικός για την κυρίαρχη τάξη. Δεν έχουμε τίποτα θετικό να προσμένουμε από την αναμάσηση των εύπεπτων μηνυμάτων της. Η μόνη μας διέξοδος έγκειται στην κριτική αποδόμησή τους, την αναστήλωση της αλήθειας και τη μαχητική διεκδίκηση των δίκιων που αυτή επιτάσσει.
