To φιλοσοφικό τοπίο μέσα από το οποίο αναδύεται ο Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν

Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, οι εξελίξεις στο επιστημονικό και στο βιομηχανικό πεδίο είναι καταιγιστικές και η αναλυτική φιλοσοφία εδραιώνεται με βάση την ανάπτυξη των θετικών επιστημών. Ζητάει τα εμπειρικά δεδομένα να βρίσκονται σε ευθεία συμφωνία με τις θετικές επιστήμες και τα μαθηματικά ενώ δείχνει την αντίθεση της με την παραδοσιακή φιλοσοφία (ηπειρωτική - continental).
Μέσα σε αυτό το κλίμα αναδύεται ο Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν (ή Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν) (Ludwig Josef Johann Wittgenstein, 26 Απριλίου 1889 – 29 Απριλίου 1951) Αυστριακός φιλόσοφος, το έργο του θα αποτελέσει σημαντική συνεισφορά στον τομέα της αναλυτικής φιλοσοφίας και της λογικής, ενώ θεωρείται ένας από τους πλέον επιδραστικούς φιλοσόφους.

Η σκέψη του, στα πλαίσια της αναλυτικής φιλοσοφίας και της θεωρίας της γλώσσας, διακρίνεται σε δυο περιόδους, στην πρώτη ο Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν προσπαθεί με το έργο του «Tractatus Logico-Philosophicus” να αποδείξει ότι τα προβλήματα στο χώρο της φιλοσοφίας προέρχονται από την κατάχρηση της γλώσσας και έτσι αναλαμβάνει να καθαρίσει τη φιλοσοφία από οτιδήποτε την εμπόδιζε να βρει το δρόμο της.

Στην όψιμη περίοδο του, αντιλαμβανόμενος το λάθος του, στρέφεται εκ νέου στην προσπάθεια του να προσδιορίσει τα όρια της συγκρότησης και νοηματοδότησης της γλώσσας. Ο φιλόσοφος Μπέρτραντ Ράσελ αναγνωρίζοντας το έργο του, τον περιγράφει ως «το τελειότερο παράδειγμα παραδοσιακά εννοούμενης ιδιοφυΐας που έχω γνωρίσει: φλογερός, βαθυστόχαστος, δριμύς και αυταρχικός».

Η απεικονιστική νοηματοδότηση της γλώσσας στο «Tractatus Logico -Philosophicus”

To Tractatus Logico-Philosophicus (Λογικο-Φιλοσοφική Πραγματεία) αποτελεί το μοναδικό φιλοσοφικό έργο που δημοσίευσε ο Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν ενόσω ήταν εν ζωή. Σήμερα θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα φιλοσοφικά κείμενα του 20ου αιώνα, εγκαινιάζοντας μία νέα κατεύθυνση στη φιλοσοφία που αφορούσε στην ανάλυση της γλώσσας.

Γράφτηκε, κατά το μεγαλύτερο μέρος, την περίοδο του Α' Παγκοσμίου πολέμου και ενώ ο Βιτγκενστάϊν υπηρετούσε στον Αυστροουγγρικό στρατό. Δημοσιεύτηκε αρχικά στη Γερμανία το 1921, με τον τίτλο Logisch-Philosophische Abhandlung, στο περιοδικό Annalen der Naturphilosophie. Ο μεταγενέστερος λατινικός τίτλος προτάθηκε από τον Τ.Ε. Μουρ παραπέμποντας συνειδητά στο έργο του Σπινόζα Tractatus Theologico-Politicus.

Αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για μια ομάδα διανοουμένων στην Βιέννη, τον «κύκλο της Βιέννης» που προέρχονταν από τα μαθηματικά, την Λογική και τις κοινωνικές επιστήμες, ενώ είχε σημαντική επίδραση στη σχολή ανάλυσης του Κέμπριτζ στη δεκαετία του 1920 και του 1930.

Στο «Tractatus Logico-Philosophicus” ο Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν εκθέτει την πρώιμη φάση του έργου του, με την απεικονιστική θεωρία της γλώσσας. Κάθε οντότητα η οποία βρίσκεται εντός των ορίων της πραγματικότητας, αποτελεί μια εικόνα για την σκέψη . Αυτή η ερμηνεία, η οποία αποτελεί τον πυρήνα της σκέψης του Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν, ονομάζεται απεικονιστική θεωρία του νοήματος της γλώσσας. Για παράδειγμα, η λέξη «σκύλος» αναπαριστά μια έννοια την οποία όλοι μπορούμε να δούμε και να αισθανθούμε.

Η γλώσσα είναι δηλαδή ένας κώδικας επικοινωνίας το ίδιο για όλους είτε αναφερόμαστε σε ανθρώπους με διαφορετική κουλτούρα είτε σε ανθρώπους με διαφορετική ηλικία.

Η εσφαλμένη χρήση της γλώσσας προκύπτει όταν χρησιμοποιούμε λέξεις που αντικατοπτρίζουν νοήματα, τα οποία δεν είναι δυνατόν όλοι να αντιληφθούμε με τον ίδιο τρόπο. Καθετί που περιττεύει αυτής της αντίληψης θα πρέπει να αφαιρεθεί, σύμφωνα με τον Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν. Μια σειρά από λέξεις που εκφράζουν νοήματα που βρίσκονται σε συγκεχυμένη γλωσσική διατύπωση, σύμφωνα με την άποψη του Λούντβιχ Βίτγκενστάϊν,όπως το «ον», «ουσία», «Είναι» και είναι δύσκολο να αποδοθούν με πραγματικά στοιχεία της αντίληψης, δημιουργούν εσφαλμένες κρίσεις και θα πρέπει να τα απορρίψουμε. Αυτή η άποψη αποτελεί την αρχική φάση διατύπωσης της θεωρίας της γλώσσας, την οποία ανέλυσε στο έργο του «Tracatus Logicus Philosophicus”, Πραγματεία Λογικό-φιλοσοφική, ο Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν.

Το «Tractatus Logico-Philosophicus” ενέπνευσε το ρεύμα του λογικού θετικισμού, το οποίο υπήρξε ένα από τα πιο σημαντικά φιλοσοφικά ρεύματα του 20ου αιώνα.
Έργο δύσκολο στην κατανόηση του, σχεδόν δογματικό, με αινιγματική γραφή έχει συνταχθεί με την μορφή αξιωμάτων, χωρίς να δικαιολογεί ο Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν αυτά τα αξιώματα, τα οποία δηλώνουν την βεβαιότητα του συγγραφέα για τις θέσεις του. Μετά την ολοκλήρωσή του, ο Βιτγκενστάϊν πίστευε πως είχε λύσει όλα τα παραδοσιακά προβλήματα της φιλοσοφίας, θα αναθεωρήσει τις απόψεις του και θα επανέλθει στην ώριμη φιλοσοφική δραστηριότητα του, με μια νέα διατύπωση, εκείνης της θεωρίας του νοήματος της γλώσσας κατά την χρήση της.

Ο Βιτγκενστάϊν στο έργο του «Tractatus Logico – Philosophicus” εντάσσει στην γλώσσα εκείνα τα στοιχεία της πραγματικότητας ,τα οποία προσλαμβάνει ο άνθρωπος με την μορφή των εικόνων και γίνονται αντιληπτά από όλους, όμως τι γίνεται με εκείνες τις έννοιες που χρησιμοποιούμε στην καθημερινότητα μας αλλά υπάγονται στο χώρο του άρρητου και του μυστικισμού; Ο Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν φιλάει την τελευταία φράση του έργου του για εκείνες τις έννοιες που ξεφεύγουν της πραγματικότητας με την εξής διατύπωση «ό,τι μπορεί γενικά να ειπωθεί, μπορεί να ειπωθεί με σαφήνεια και για όσα δε μπορεί να μιλάει κανείς, για αυτά πρέπει να σωπαίνει.»

Tο ώριμο έργο του Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν στις «Φιλοσοφικές έρευνες»

Τι ήταν αυτό που έκανε τον Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν να απορρίψει τις αρχικές του ιδέες; Στα χρόνια που είχε εγκαταλείψει την φιλοσοφία, του είχαν δημιουργηθεί αμφιβολίες για το αλαζονικό ύφος του σχετικά με την άποψη του ότι η γλώσσα είναι κοινή για όλους και έχει ενιαία νοηματοδότηση για όλους, ότι είχε λύσει όλα τα προβλήματα της φιλοσοφίας. Στην διάρκεια ενός ταξιδιού ένας φίλος του, οικονομολόγος του εξέφρασε τις αμφιβολίες του για την ορθότητα της θεωρίας του ζητώντας του μάλιστα να ερμηνεύσει μια χειρονομία - απρεπή που έκανε.

Ο Βιτγκενστάϊν δήλωσε άγνοια για το νόημα αυτής της χειρονομίας. Αυτό το περιστατικό τον έκανε να σκεφτεί ότι η γλώσσα και οι έννοιες που εκφράζει δεν είναι το ίδιο για όλους τους ανθρώπους. Στην όψιμη φάση της ζωής του, στην ηλικία των σαράντα περίπου χρόνων, ο Βιτγκενστάϊν αναθεωρεί το προηγούμενο του έργο γράφοντας το βιβλίο του «Φιλοσοφικές έρευνες» με την θεωρία του νοήματος της γλώσσας κατά την χρήση της, την οποία ανέπτυξε.

Παρομοίασε το νόημα των λέξεων με τον ρόλο που παίζουν τα πιόνια σε ένα επιτραπέζιο παιχνίδι, το οποίο καθορίζεται από τους κανόνες που ισχύουν στο παιχνίδι. Αυτό σημαίνει ότι κάθε παιχνίδι έχει τους δικούς του κανόνες ενώ τα πιόνια παίζουν επίσης ένα διαφορικό ρόλο σε καθένα από αυτά τα παιχνίδια. Άρα λοιπόν η γλώσσα και η νοηματοδότηση της δεν έχει ένα ενιαίο και οικουμενικό χαρακτήρα, όπως μέχρι τότε υποστήριζε ο ίδιος. Σύμφωνα με την θεωρία του νοήματος της γλώσσας κατά την χρήση της, η σύγχυση που σημειώνεται οφείλεται στο μπέρδεμα διαφορετικών γλωσσικών παιχνιδιών και προκαλείται από την τάση μας να ερμηνεύουμε τις λέξεις που χρησιμοποιούνται σε ένα γλωσσικό παιχνίδι, βάσει των κανόνων που ισχύει σε κάποιο άλλο γλωσσικό παιχνίδι.

Ο προσωπικός μύθος του Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν

Δυο περιστατικά τα οποία καταγράφονται παρακάτω, δείχνουν την σπουδαιότητα και το μέγεθος του έργου του και το κύρος που είχε αποκτήσει στην ακαδημαϊκή κοινότητα και το οποίο είχε φτάσει να αναγνωρίζεται από όλους.

«Συνάντησα το Θεό. Ήταν στο τρένο των 5:15!»
Βέβαιος για την θεωρία του, μετά την συγγραφή του έργου του «Τractatus Logico-Philosophicus” ο Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν εγκαταλείπει την φιλοσοφία για να εργαστεί ως δημοδιδάσκαλος, βοηθός κηπουρού, αρχιτέκτων. Το 1929 επιστρέφει στο Κέμπριτζ έπειτα από παρότρυνση ακαδημαϊκών Ενδεικτικό της φήμης που είχε στο μεταξύ αποκτήσει ήταν και το εξής περιστατικό: ο οικονομολόγος Τζον Μέυναρτ Κέυνς περιγράφει στη σύζυγο του την άφιξη του Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν στο Κέμπριτζ, με την εξής φράση «Ο Θεός αφίχθη. Τον συνάντησα στο τρένο των 5:15».
Η μονομαχία Καρλ Πόπερ και Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν

Στις 25 Οκτωβρίου 1946 στην αίθουσα Ηθικής Επιστήμης του πανεπιστημίου του Κέμπριτζ και υπό το βλέμμα του Μπέρτραντ Ράσελ, έμελλε να εξελιχθεί μια σύγκρουση που θα ονομαζόταν ως «αρχή της μασιάς».Τα μέλη του club ήταν προσκεκλημένα για να ακούσουν την διάλεξη του Καρλ Πόπερ «Υπάρχουν φιλοσοφικά προβλήματα;»Το θέμα της διάλεξης ήταν προσεκτικά διατυπωμένο ώστε να προκαλέσει το ενδιαφέρον του μισητού του ανταγωνιστή Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν, καθώς ο τελευταίος πίστευε ότι όλα τα φιλοσοφικά προβλήματα προέρχονται από παρανοήσεις της γλώσσας.

Είναι χαρακτηριστικό ότι έχει γραφεί ολόκληρο βιβλίο, για την σύγκρουση τους που δεν κράτησε παραπάνω από 15 λεπτά αλλά ήταν τόσο έντονη ώστε χαράχτηκε στον φιλοσοφικό μύθο των δύο προσωπικοτήτων. Από την αρχή της ομιλίας του ο Βιτγκενστάϊν τον διέκοπτε συνεχώς, αρνούμενος να δεχτεί τις θέσεις του Πόπερ ότι όντως υπήρχαν φιλοσοφικά προβλήματα. Ο Πόπερ έφερε ως παράδειγμα την εγκυρότητα των ηθικών κανόνων. Ο Βιτγκενστάϊν, ο οποίος έπαιζε διαρκώς με μια μασιά, σηκώθηκε όρθιος και ζήτησε από τον Πόπερ ένα παράδειγμα ηθικού κανόνα. «Να μην απειλείς επισκέπτη καθηγητή με μασιά», απάντησε ο Πόπερ – η φράση αυτή έμεινε στην ιστορία ως η «αρχή της μασιάς». Ο Βιτγκενστάϊν έγινε έξαλλος, πέταξε κάτω τη μασιά και εγκατέλειψε πάραυτα την αίθουσα, χτυπώντας πίσω του την πόρτα.

Βασικές προτάσεις και κύριες θέσεις του έργου του
-Ο κόσμος είναι όλα όσα συμβαίνουν.
-Το γεγονός, είναι η ύπαρξη καταστάσεων πραγμάτων.
-Κάθε σκέψη είναι μία λογική εικόνα των γεγονότων.
-Η σκέψη είναι μια πρόταση με νόημα.
-Η πρόταση είναι μια συνάρτηση αλήθειας των στοιχειωδών προτάσεων.
-Για όσα δεν μπορεί να μιλά κανείς, θα πρέπει να σωπαίνει.

Επίλογος
Ο Αυστριακός φιλόσοφος με το έργο του, άσκησε μεγάλη επίδραση στη φιλοσοφία καθώς και στην Τέχνη. Είναι χαρακτηριστικό ότι επηρέασε τον συγγραφέα Φίλιπ Κερ σε ένα αστυνομικό μυθιστόρημα του (A Philosophical Investigation 1992), τον τραγουδιστή Νουμίνεν(M. A. Numminen) που μελοποίησε αποσπάσματα από τη Λογικο-φιλοσοφική πραγματεία, τον σκηνοθέτη Nτέρεκ Τζάρμαν(Wittgenstein 1993) σε μια ταινία με αποσπάσματα από το ίδιο έργο, τον ζωγράφο Εντουάρντο Παολότσι(Wittgenstein in New York 1964), ο οποίος εμπνεύστηκε έργα από τη ζωή του Βιτγκενστάϊν, καθώς και πολλούς άλλους. Η ζωή του Βιτγκενστάϊν έχει γυριστεί, το 1993 σε ταινία σύγχρονου θεατρικού στυλ από τον σκηνοθέτη Ντέρεκ Τζάρμαν (Derek Jarman), με αγγλικό τίτλο “Wittgenstein”. Επίσης στο youtube υπάρχει το ντοκιμαντέρ «Α wonderful life” 1989 το οποίο αναφέρεται στη ζωή και το έργο του.
Σημείωση: βιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα αντλήθηκαν από το διαδίκτυο