Η Διεθνής Ημέρα της Οικογένειας καθιερώθηκε το 1993 με απόφαση της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ (A/RES/47/237) και εορτάζεται κάθε χρόνο στις 15 Μαΐου.Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από έντονη ρευστότητα καισειρά από γρήγορους και πολύπλοκους μετασχηματισμούς σε όλα τα επιμέρους πεδία της κοινωνικής σφαίρας και της καθημερινής ζωής.

Έτσι, η οικογένεια ως πρωτογενής θεσμός κοινωνικοποίησης συναρτάται με πληθώρα από συστήματα κοινωνικών αξιών και πολιτισμικών πρακτικών. Αυτό, με τη σειρά του, συνδέεται, με το επίπεδο και τους ρυθμούςτης οικονομικής καικοινωνικής ανάπτυξης, που επηρεάζουν τα χαρακτηριστικά και τη φυσιογνωμία κάθε οικογένειας.

Ορισμοί για το τι είναι οικογένειαυπάρχουναρκετοί, όμως πλέον θεωρείται ότι ένας γονιός και το παιδί επαρκούν για τον ελάχιστο αριθμό των μελών της οικογένειας. Επιπλέον δέχεται ότι οι δύο γονείς δεν είναι απαραίτητο να είναι παντρεμένοι.Η ελληνική οικογένεια έχει υποστεί μετασχηματισμούς στο σχήμα της.Σήμερα συνυπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τύποι οικογένειας.

Η εκτεταμένη - διευρυμένη οικογένεια περιλαμβάνει τρεις ή περισσότερες γενιές προσώπων που συνδέονται μεταξύ τους με δεσμούς ευρύτερης γεωγραφικής καταγωγής, σχέσεις διευρυμένης συγγένειας ή λόγους αντικειμενικής αναγκαιότητας (προσφυγιά, πόλεμος, μετανάστευση). Η οικογένεια αυτή αποτελείται όχι μόνο από τους δύο συζύγους και τα παιδιά τους, αλλά περιλαμβάνει και αλληλεπικαλυπτόμενεςαρμοδιότητεςαναφορικά με τη διαπαιδαγώγηση και την κοινωνικοποίηση των παιδιών.

Επομένως αυτή η σχηματοποίηση περιλαμβάνει δύο ή περισσότερες πυρηνικές οικογένειες που συνδέονται με δεσμούς σχετικά κοντινής συγγένειας, εξ αίματος ή εξ αγχιστείας. Ο άντρας επικεφαλής της οικογένειαςφέρεται ως αρχηγός αυτής και συχνά παίρνει τις αποφάσεις για όλα τα μέλη του διευρυμένου οίκου. Ο ρόλος της γυναίκας αν και όχι μονοσήμαντος είναι συντονιστικός και συνδετικός, καθώς ιεροποιεί το δεσμό αγάπης και συμβολικής μητρότητας που δένει την οικογένεια και συμπληρώνει το ρόλο του άντρα.

Η πυρηνική ή συζυγική οικογένεια περιλαμβάνει τον πατέρα, τη μητέρα και τα παιδιά. Η πυρηνική οικογένεια αποτελεί κυρίαρχημορφή κοινωνικής ομαδοποίησης ειδικότερα στις νεωτερικές κοινωνίες της Δυτικής Ευρώπης. Είτε ως αυτόνομο σχήμα οικογένειας, είτε ως βασική οικονομική μονάδα βάσει τις οποίας συναρθρώνονταισυνθετότερες μορφές οικογένειας.

Η μορφή της πυρηνικής οικογένειας υπάρχει ως σαφής και διακριτός πυρήνας πρωτογενούς κοινωνικοποίησης σε κάθε κοινωνία.

Στην πυρηνική οικογένεια το παιδί, αποκτά πρωταρχικό ρόλο, αποτελεί ύψιστο σκοπό και ο γάμος εδράζεται στη λογική της κοινωνικής αναπαραγωγής. Η συγκεκριμένη μορφή οικογένειας τείνει εμφατικά να επιδιώκει την κοινωνική άνοδο των μελών της, καθώς μέσα από αυτήν προωθείται ολόκληρη η οικογένεια, ως σύνολο.

Για την επίτευξη αυτών των επιδιώξεων, παρατηρείται παρατεταμένη και έντονη προσήλωση στην προσπάθεια για τη μόρφωση των παιδιών. Επίσης, υπάρχει πίεση για την επίδοση τους στο σχολείο, αφού η επιτυχία των παιδιών είναι στενά συνυφασμένη με την προώθηση και την ψυχολογική ανάταση των ίδιων των γονιών.

Η μονογονεΐκή οικογένεια απαρτίζεται συνήθως από την άγαμη, χήρα ή διαζευγμένη μητέρα και τα τέκνα της, αλλά, επίσης, από τον άγαμο, χήρο ή διαζευγμένο πατέρα.Σε όλες τις περιπτώσεις ο γονέας πρέπει να «χωριστεί στα δύο». Εφόσον ο ένας γονέας είναι απών ο άλλος επιχειρεί να εξασφαλίσει στο παιδί κατά κάποιο τρόπο μια διπλή γονεϊκή παρουσία.

Η αυξανόμενη διάσπαση της πυρηνικής οικογένειας στη δυτική κοινωνία, όπως επίσης και η ραγδαία αύξηση των διαζυγίων τα τελευταία χρόνια, αφήνουν πολλούς γονείς να αναθρέφουν παιδιά μόνοι τους και να προσπαθούν να παίξουν το ρόλο δύο ανθρώπων.

Στην μορφή της μονογονεϊκής οικογένειας καταλήγουν σε μεγαλύτερο βαθμό γονείς διαζευγμένοι όπου τα παιδιά συνήθως ζουν καθημερινά με τον ένα γονέα και βλέπουν τον άλλο περισσότερο ή λιγότερο τακτικά.

Η ανασυγκροτημένη οικογένειααποτελείται από ένα ενήλικο ζευγάρι και τουλάχιστον ένα παιδί από προηγούμενη συμβίωση ενός εκ των δύο μελών του ζευγαριού.Τα παιδιά από προηγούμενους γάμους μεταφέρονται στη νέα οικογένεια όταν οι γονείς συμβιώνουν ή είναι παντρεμένοι. Αυτές οι οικογένειες αποκαλούνται «πολύ-πυρηνικές οικογένειες», διότι τα παιδιά τους αποτελούν τμήμα πολλών οικογενειακών δομών.

Εξαιτίας της πολυπλοκότητας που παρουσιάζουν αυτές οι οικογένειες, εμφανίζουν προβλήματα και καλούνται να επιλύσουν ιδιαίτερα ζήτημα, άγνωστα στους άλλους τύπους οικογένειας. Τέτοια είναι, οι όροι συγγένειας και οι νομικές σχέσεις διότι δεν έχουν προκύψει θεσμοποιημένες λύσεις. Με άλλα λόγια, υπάρχουν σημαντικά θέματα σχετικά με την επιμέλεια των παιδιών και τα δικαιώματα επίσκεψης.

Επίσης, συχνά ανακύπτουν ζητήματα σύγκρουσης αναφορικά με την διαπαιδαγώγηση των παιδιών και τέλος πιθανές περιπλοκότητες στις σχέσεις των παιδιών με τον πατριό, τη μητρυιά, και τα αδέλφια τα οποία έχουν κοινό τον ένα μόνο γονέα.Τα ζητήματα αυτά μέχρι να επιλυθούν είναι πιθανό να δημιουργήσουν εντάσεις και διαιρέσεις μεταξύ των μελών της οικογένειας. Ως εκ τούτου, γίνεται αντιληπτή η σημασία των θεσμοποιημένων σχημάτων οικογενειακής συμβίωσης για την τυπική - τουλάχιστον - διατήρηση της οικογενειακής ενότητας και σύμπνοιας.

Οι «διασκορπισμένες» -γεωγραφικά απομακρυσμένεςοικογένειες,αφορούντύπους οικογενειακούδεσμού που έχουν προσωρινά χωριστεί με προοπτική βραχυπρόθεσμης οικογενειακής επανένωσης, όχι γιατί οι σύζυγοι δεν επιθυμούν να ζουν μαζί αλλά γιατί κοινωνικοοικονομικοί λόγοι το επιβάλλουν. Το πρόβλημα της ανεργίας, τα έντονα οικονομικά προβλήματα και οι μεγάλες κοινωνικές απαιτήσεις οδηγούν στη διάσπαση του ζευγαριού προκειμένου να διασφαλίσουν μια ικανοποιητική ζωή.

Παραδείγματα προσωρινά γεωγραφικά απομακρυσμένων οικογενειών,αποτελούν οι ναυτικοί, οι μετανάστες, οι αποσπασμένοι υπάλληλοι σε άλλη περιοχή από εκείνη την οποία η οικογένεια κατοικεί μόνιμα, στρατιωτικοί, αστυνομικοί, καλλιτέχνες, επαγγελματίες αθλητές.

Υπάρχουν όμως περιπτώσεις όπου οι λόγοι δεν είναι επαγγελματικοί αλλά αποτελούν συνέπεια άλλων καταστάσεων όπως όταν ο ένας σύζυγος / σύντροφος είναι ασθενής, φαντάρος ή βρίσκεται στη φυλακή.Ο γονέας απουσιάζει για μεγάλα χρονικά διαστήματα, αλλά όποτε είναι δυνατό επισκέπτεται την οικογένειά του.

Η συμβίωση χωρίς γάμο, αποτελούσε περιθωριακό φαινόμενο κατά τη δεκαετία του 1960, αλλά πλέον έχει διαδοθεί ευρέως σε όλη την Ευρώπη, βέβαια με διαφορετικούς ρυθμούς που όλο αυξάνονται, σε μια προοπτική σχετικής αποδοχής αυτού του τύπου οικογενειακού δεσμού.

Στη Μεσογειακή Ευρώπη καθώς και στηχώρα μαςτα σχετικά ποσοστά υπήρξαν στην αρχή ισχνά, καθώς η κοινωνία ήταν παραδοσιακά πολύ συντηρητική, με τη θρησκεία να παίζει ισχυρό ρόλο, διάσταση που υπάρχει ακόμα. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990 τα επίπεδα συμβίωσης χωρίς γάμο παρέμειναν χαμηλά αλλά έκτοτε έχουν αυξηθεί. Στις μέρες μας τα ζευγάρια που συμβιώνουν χωρίς γάμο τείνουν ολοένα και λιγότερο προς την επισημοποίηση του δεσμού τους με τους παραδοσιακούς τρόπους.

H οικογένεια στην Ελλάδα έχει υποστεί αλλαγές τόσο ως προς τη δομή όσο και προς την ποιότητα, την ένταση και ταχαρακτηριστικά του οικογενειακού δεσμού, ακολουθώντας τις σύγχρονες γενικές εξελίξεις.

Οι προσδοκίες απέναντι στην οικογένεια είναι μεγάλες και ενώ αναμένουν να βρουν σε αυτή την ευτυχία, στην πράξη δεν είναι λίγες οι φορές που απογοητεύονται.

Οι μεταβολές στην ελληνική οικογένειαεντοπίζονται στο γεγονός ότι τα παραδοσιακά σχήματα απειλούνται από την ανάδειξη νέωνπροτύπων. Η σύγκρουση αυτή αποτυπώνεταιστην αύξηση των διαζυγίων, της συμβίωσης χωρίς γάμο και των μονογονεϊκών οικογενειών.Επίσης διαφαίνεται στη μείωση του αριθμού των παιδιών και των μελών ανά οικογένεια,και τις μεταβολές της δομής των οικογενειών δεσμών που οφείλονται στον μετασχηματισμό της διαγενεακής κινητικότητας και των εμφυλίων ρολών.

Στις μέρες μας, ο γάμος αποτελεί ένα θεσμό που αμφισβητείται, καθώς δεθεωρείται πλέον απολύτως απαραίτητος για τη δημιουργία οικογένειας.

Η συζήτηση για την οικογένεια σημαίνει συζήτηση ουσιαστικά για την κοινωνία, τις δομές και την καθημερινή ζωή. Επίσης, σηματοδοτεί τη διαρκήκαι συνεχή επαναφορά ζητημάτων όπως: δημόσιο/ιδιωτικό, έμφυλη ιεραρχία και βία, σεξουαλικότητα, καταπίεση, ασύμμετρη ιεραρχία ρόλων και δυνητική υπέρβαση.

Ειδικά τα τελευταία χρόνια, η οικογένεια αποτελεί σημαντικό ζήτημα στη δημόσια σφαίρα, επειδή προφανώς παρουσιάζονται σημαντικές τροποποιήσειςστη μορφή και στο περιεχόμενο της. Αποτελεί δηλαδή ένα ερώτημα αν οι παραδοσιακές οι οικογενειακές αξίες αποδομούνται και σε πιο βαθμό ερμηνεύονται σε μια νέα κοινωνική πραγματικότητα.

Έτσι, αυτό που συνήθως θεωρείται σχετικά εύκολα ως κρίση μπορεί να μην είναι τόσο η κατάρρευση ή η καταρράκωση των «παραδοσιακών αξιών», όσο η ριζική αναδιατύπωση μιας επινόησης, μιας πολύτροπης τέχνης που τελικά αφορά και συσχετίζετε με τις καθημερινές πρακτικές του βίου δηλαδή, την ίδια την πολύμορφη οικογενειακή επιτέλεση στις ενδιαφέρουσες όσο και ενδεχομένως αντιφατικές και συγκρουσιακές εκφάνσεις της .

Επομένως, η ανάδειξη άλλων μορφών συντροφικής και οικογενειακής ζωής, ενισχύει το επιχείρημα ότι η δομή της οικογένειας είναι δυναμική και δεμένει σταθερή. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα καινούργιες παραλλαγές οικογενειακού δεσμού και κάποιες μορφές συμβιωτικής ζωής που αυτοπροσδιορίζονται εκτός γάμου.Φυσικά,σε ότι έπεται,η αναδυομένη κοινωνική πραγματικότητα μέσα στην ενδογενήαντίφαση και τον κερματισμό που εμπεριέχει, θα υποχρεώσει τα άτομα και το κοινωνικόσύνολο να επαναπροσδιορίσουνπολλαπλέςαπαντήσεις. Το ερώτημα παραμένει ανοιχτό «τι σημαίνει για μέναοικογένεια»;

*Η Μαρίνα Σταμάτη είναι Υποψήφια Διδακτόρισσα, Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου