Σεπτέμβριος 1922. Περίπου 150.000 χριστιανοί Μικρασιάτες, κάτοικοι πόλεων και χωριών των απέναντι παραλίων, φτάνουν στη Λέσβο. Άρρωστοι, χήρες γυναίκες, ορφανά παιδιά, γυμνοί, πεινασμένοι, θύματα μιας τραγωδίας, της αποκληθείσας και Μικρασιατικής Καταστροφής.

Ένα χρόνο μετά, περίπου 60.000 μουσουλμάνοι Λέσβιοι αναχωρούν για τα απέναντι παράλια, σε εφαρμογή της Συνθήκης της Λωζάνης.

Η εθνική κάθαρση των δυο γειτονικών κρατών, της Ελλάδας και της Τουρκίας, θεωρήθηκε ότι θα αποτελούσε τη λύση στις συγκρούσεις που βασάνιζαν τα Βαλκάνια, το ηφαίστειο της Ευρώπης.

Οι πρόσφυγες όμως από τη μια και την άλλη μεριά, κατά ένα πολύ περίεργο τρόπο από τα πρώτα χρόνια που ακολούθησαν το βίαιο διαχωρισμό τους από το σύνοικο στοιχείο άρχισαν να αναζητούν αυτόν που ο καθένας είχε καταδικαστεί να γιορτάζει την απελευθέρωση του από τον άλλο. Προφανώς έχετε συνειδητοποιήσει το οξύμωρον του οι Έλληνες να γιορτάζουν την απελευθέρωση τους από τους Τούρκους και οι Τούρκοι την απελευθέρωση τους από τους Έλληνες!

1929 επτά μόλις χρόνια μετά το 1922, με τις πληγές πάει να πει ανοιχτές και αιμορροούσες και στη Μυτιλήνη το βίγλα τζαμί στην Επάνω Σκάλα μετατρέπεται σε χριστιανικό ναό του Αγίου Νικολάου για τις θρησκευτικές ανάγκες των προσφύγων που ζουν εκεί και ιδιαίτερα αυτών στους προσφυγικούς συνοικισμούς που χτίζονται.

Στη Μυτιληνιά εφημερίδα των ημερών «Ελεύθερος Λόγος» διαβάζουμε ένα μικρό άρθρο που υπογράφει ο «Λάζαρος». Γράφει λοιπόν ο Λάζαρος: «Το τζαμί είχεν αγιασθεί και εψάλλετο ο αγιασμός. Ο κόσμος πατείς-με πατώ-σε έμπαινε στο Ναό για να προσκυνήση τις άγιες εικόνες. Και ήταν συγκινητικές οι στιγμές όταν οι προσφυγοπούλες απ’ τ’ Αϊβαλί κολλούσαν με τρυφερότητα και συγκίνηση τα χείλη στα εικονίσματα που τ’ αναγνώριζαν. – Καλέ είναι τα δικά μας – Της Αγίας Τριάδας. Επρόκειτο πράγματι περί παλιών εικόνων που μετεφέρθησαν από την Αγία Τριάδα των Κυδωνιών από Τούρκους Πλοιάρχους και επωλήθησαν εις την Κοινότητα των Κυδωνιατών. Οι πρόσφυγες ανταμώθηκαν με τους πρόσφυγας αγίους τους».

Ο λόγος για δυο εικόνες από το τέμπλο του ναού της Αγίας Τριάδας στο Αιβαλί, του Ιησού Χριστού και της Θεοτόκου, έργα του 19ου αιώνα, οι οποίες μεταφέρθηκαν στο ναό από τον Αϊβαλιώτη Παναγιώτη Δαμδούμη, ενορίτη της Αγίας Τριάδας. «Δωρεά Αθηνάς και Παναγιώτη Δαμδούμη» αναφέρεται και στις δυο εικόνες.

Τι ειχε συμβεί στην πραγματικότητα;

Σύμφωνα με τον αείμνηστο Θανάση Τσερνόγλου και την κόρη του ζεύγους των δωρητών, αείμνηστη Κική Δαμδούμη, οι εικόνες αγοράστηκαν μετά από συννενόηση του Παναγιώτη Δαμδούμη με τούρκο κοντραμπατζή από την περιοχή του Αγιασμάτ, με τον οποίο συνεργαζόταν πριν από την καταστροφή. Η αρχική επιλογή της παρουσίασης των εικόνων ως θαύμα, να ειπωθεί δηλαδή ότι ταξίδεψαν και βγήκαν στην ακτή, προσέκρουσε στη θυμωμένη αντίδραση του Μητροπολίτη Ιακώβου. Έτσι οι δυο εικόνες παρουσιάσθηκαν ως δωρεά του ζεύγους Παναγιώτη και Αθηνάς Δαμδούμη.

Λίγους μήνες μετά, στην τουρκική εφημερίδα POSTA διαβάζουμε την ιστορία ενός Ρωμηού από χωριό τους Αδραμμυτίου που μετά την Καταστροφή, εγκλωβίστηκε στη Μικρά Ασία και έζησε μόνος του σαν ερημίτης σε μια σπηλιά.

Ήταν 1930 ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε προτείνει τον Κεμάλ Αττατούρκ για βραβείο Νόμπελ οπότε ο Ρωμηός που ζούσε σαν αγρίμι, μπορούσε να κατεβεί από το βουνό. Διαβάζουμε στις εφημερίδες ότι οι παλιοί συγχωριανοί του τον έπλυναν, τον τάισαν τον κούρεψαν και τον μπάρκαραν με ένα καράβι για Μυτιλήνη.

Η είσοδος των ναζιστικών στρατευόταν κατοχής στην Ελλάδα το Μάιο του 1941 σπρώχνει Έλληνες στρατιώτες και αξιωματικούς να καταφύγουν στην Τουρκία. Στην Πέργαμο λειτουργεί το λεγόμενο «στρατόπεδο Περγάμου». Εκεί συγκεντρώθηκαν Έλληνες αξιωματικοί και οπλίτες με τον οπλισμό τους. Αλλά και πολίτες που ακολούθησαν μια αντίστροφή απ’ ότι το 1922 πορεία. Από τον Έβρο και τα Ελληνικά νησιά και προκειμένου να μην παραδοθούν στα ναζιστικά Γερμανικά στρατεύματα, πέρασαν στην Τουρκία.

Οι φωτογραφίες δείχνουν Έλληνες αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και οπλίτες του Στρατού και της Χωροφυλακής το Μάιο του 1941, να επισκέπτονται τις αρχαιότητες της Περγάμου, το Ασκληπιείο και την Ακρόπολη.

1944. Σεισμός, ένας από τους σεισμούς στη γειτονιά και στο Αιβαλί οι Τούρκοι κάτοικοι ζουν σε σκηνές. Τρόφιμα στέλνονται από τη Μυτιλήνη που μόλις έχει απελευθερωθεί με καΐκια μαζί με σκηνές για να στεγαστούν οι Αιβαλιώτες μέχρι να περάσει η μπόρα των σεισμικών δονήσεων.

Ακολουθεί η περίοδος της ένταξης της Ελλάδας και της Τουρκίας στη ΝΑΤΟική συμμαχία. Το Σύμφωνο Καραμανλή – Μεντερές και η επίσκεψη του τότε βασιλιά της Ελλάδας Παύλου στην Κωνσταντινούπολη επιτρέπει το άνοιγμα των συνόρων. Στοιχεία του Τελωνείου Μυτιλήνης δείχνουν καθημερινό αλισβερίσι 50 έως 55 καϊκιών με εμπορεύματα και επιβάτες κυρίως από τη Μυτιλήνη προς το Δικελί και το Αιβαλί. Σύλλογοι πάνε και έρχονται, Μικρασιάτες Ρωμηοί επισκέπτονται για πρώτη φορά μετά το 1922 τα σπίτια τους. Έλληνες και Τούρκοι ορκίζονται παντοτινή φιλία, ο όρος Ελληνοτουρκική φιλία τότε αρχίζει να χρησιμοποιείται ευρέως, μέχρι και κοινές προσκοπικές κατασκηνώσεις έχουμε.

Καλοκαίρι του 1953 και πρόσκοποι της Μυτιλήνης πραγματοποιούν κοινές κατασκηνώσεις με τους Προσκόπους του Μπαλίκεσιρ. Ένας Τούρκος Πρόσκοπος από εκείνους που επισκέφθηκε τη Μυτιλήνη το 2010 διηγήθηκε το εξής αμίμητο γεγονός. Οι Έλληνες Πρόσκοποι λένε το δικό τους σύνθημα και οι Τούρκοι μη έχοντες ανάλογο φωνάζουν το σύνθημα της ποδοσφαιρικής ομάδας Γαλατά Σαράί. Όλα καλά φαινόταν… Στο αρχείο και μια φωτογραφία μιας όμορφης γυναίκας αφιερωμένη στον Τούρκο Πρόσκοπο. «Στον αγαπητό μου φίλο για να θυμάται τη φιλία μας στη Μυτιλήνη. Μυτιλήνη 6.8.1953». 71 χρόνια πριν!

Ακολουθεί η δύσκολη 20ετία που σφραγίζει η Κυπριακή τραγωδία. Το κίνημα της Ανεξαρτησίας, οι συγκρούσεις ανάμεσα σε Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους, η χούντα στην Ελλάδα που στέλνει πολιτικούς κρατούμενους στην Ευρώπη, από τα νησιά μέσω Τουρκίας, η χούντα των Αθηνών στην Κύπρο,  η εισβολή, η διχοτόμηση.

Η δύσκολη αυτή 20ετία θαρρείς και κλείνει με το γεγονός που άλλαξε την Ελληνική ιστορία, η πτώση της χούντας, η μεταπολίτευση.

Τέλη της δεκαετίας του 1970 και ο Δήμαρχος Μυτιλήνης Απόστολος Αποστόλου με στελέχη της τοπικής κοινωνίας επιχειρεί ταξίδα με το πλοίο της ναυτιλιακής Εταιρείας Λέσβου στο Δικελί. Δεν τους επιτρέπεται να βγουν στην ακτή.

Την ίδια ώρα όμως που αυτά τα κοσμοιστορικά συμβαίνουν στην Ελλάδα, ανοίγει μια νέα περίοδος που σηματοδοτεί ένα τραγικό γεγονός για την Τουρκική ιστορία, η δικτατορία του Εβρέν. Εκατοντάδες Τούρκοι πολιτικοί πρόσφυγες περνάν στα Ελληνικά νησιά. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 δημιουργείται στην Ελλάδα ένα πραγματικό κίνημα υποδοχής και περίθαλψης Τούρκων φυγάδων. Το κίνημα της υποστήριξης στους Τούρκους δημοκράτες και στην αντίσταση τους κυρίως από μέλη κομμάτων της Ελληνικής Αριστεράς και ανένταχτους αριστερούς προοδευτικούς Έλληνες πολίτες.

Έτσι γεννιέται στη Λέσβο η προσπάθεια της Ελληνοτουρκικής προσέγγισης.

Το 1986 οι Έλληνες και οι Τούρκοι γείτονες αρχίζουν να ξανασυναντιούνται με πρωτοβουλίες βάσης. Ο Περγαμηνός πρόσφυγας Αλέκος Χαιτόγλου με την ιδιότητα του Εμπορικού Συλλόγου Μυτιλήνης, φέρνει κοντά τις οργανώσεις των Lions από τη μια και από την άλλη μεριά αλλά και επιχειρηματίες στελέχη των Επιμελητηρίων.

Ακολουθεί το 1986 η πρώτη επίσκεψη αυτοδιοικητικών. Ο ιστορικός Δήμαρχος της Αριστεράς Απόστολος Αποστόλου μαζί και ο υπέργηρος βουλευτής του ΚΚΕ Κώστας Βασάλος.  Στο δρόμο για το Αιβαλί με το ξύλινος σκαρί του Ιμπραήμ διηγούνται ιστορίες από τη Μικρασιατική εκστρατεία και την προσφυτγιά. Η υποδοχή από Τούρκους Δημοκράτες στο λιμάνι του Αιβαλί αποθεωτική.

Επίσημη πρώτη επίσκεψη αμέσως μετά την κρίση του 1987 με τις έρευνες του Πίρι Ρέις. Τότε ο Δήμος Μυτιλήνης συναντιέται με το Δήμο του Αϊβαλί.

Στη φωτογραφία ανάμεσα σε Τούρκους πολίτες αυτοδιοικητικούς, στο καφενείο του Κανέλου στο Αϊβαλί εικονίζονται από δεξιά ο ιστορικός Δήμαρχος της Αριστεράς στη Μυτιλήνη, ο "Δάσκαλος" Απόστολος Αποστόλου. Ο Βασίλης Καραχάλιος, δημοτικός Σύμβουλος ως εκπρόσωπος της Κίνησης για την Ειρήνη, τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και την Εθνική Ανεξαρτησία (ΚΕΑΔΕΑ), ο τότε  Δήμαρχος Μυτιλήνης Στρατής Πάλλης. ο Λάκης Σαλαβόπουλος και ο Δημόκριτος Σακελλαρίδης ως εκπρόσωποι της Ελληνικής Επιτροπής για τη Διεθνή Ύφεση και την Ειρήνη, ο Μιχάλης Μαρούλης μέλος της Διοίκησης του Εργατικού Κέντρου, ο δημοτικός σύμβουλος Μιχάλης Ανδριώτης κι εγώ εκπροσωπώντας την Αδέσμευτη Κίνηση Ειρήνης και το Διοικητικό Συμβούλιο του Δημοτικού Κέντρου Νεότητας.  Οι μόνοι που ζούμε από την παρέα ο Στρατής Πάλλης, εγώ... και η ελπίδα.

Το 1988 αντίστοιχη επίσκεψη πραγματοποιείται στο Δήμο Δικελί που πραγματοποιεί μεγάλη γιορτή ειρήνης και εγκαινιάζει το μνημείο το αφιερωμένο στον δολοφονημένο Ούλωφ Πάλμε. Ο Δήμος Μυτιλήνης με Δήμαρχο το Στρατή Πάλλη συναποφασίζει τη συνδιοργάνωση με το Δήμο Δικελί με Δήμαρχο τον Οσμάν Οζγκιουβέν, κοινού Ελληνοτουρκικού φεστιβάλ το καλοκαίρι του 1989. Το οποίο και γίνεται πραγματικότητα. Εκατοντάδες Έλληνες και Τούρκοι συναντιούνται επί 10 μέρες στη Μυτιλήνη και στο Δικελί. Συζητούν, διαφωνούν, συμφωνούν, συναποφασίζουν. Ένα πραγματικό κίνημα Ειρήνης. Στην Τουρκία βρίσκονται ο Χαρίλαος Φλωράκης γραμματέας του ΚΚΕ, ο βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας Γιάννης Γιαννέλλης, Δήμαρχοι από την άλλη Ελλάδα. Πρωτοπόροι στη Λέσβο στη διοργάνωση του φετιβαλ ο Γιάννης Παυλής, ο Βασίλης Τεντόμας, ο Μιχάλης Ανδριώτης και άλλοι πολλοί. Στη Μυτιλήνη έρχεται ο Τούρκος διανοούμενος Αζίζ Νεσίν, ο υπέργηρος συγγραφέας Γιασάρ Κεμάλ, πολλοί αυτοδιοικητικού. Ο Δήμαρχος της Περγάμου Σεφά Τασκίν, ο Δήμαρχος της Φώκαιας Νιχάτ Ντιρίμ και άλλοι πολλοί. 

Για τις πρωτοβουλίες του αυτές απονέμονται στο Δήμαρχο Μυτιλήνης Στρατή Πάλλη όπως και στον Οσμάν Οζγκιουβέν Δήμαρχο στο Δικελί βραβείο Αμντί Ιπεκτσι.

Το σημαντικότερο είναι ότι μέσα από αυτή τη διαδικασία χτίζονται φιλίες που κρατάν μέχρι στις μέρες μας. Μπαίνουν οι βάσεις για τη δημιουργία φόρουμ συνεργασίας και διαλόγου. Εκδηλώσεις πραγματοποιούνται με πρωτεργάτες αυτοδιοικητικούς, στην Αγία Παρασκευή από τον πρωτοπόρο στην ιδέα της προσέγγισης Απόστολο Κομνηνάκα. Στην Αγιάσο από τον αείμνηστό Γιώργο Παπαπορφυρίου. Στον Πολιχνίτο από τον Βαγγέλη Παλαιολόγο.

Το 1992 ανάμεσα στους Δήμους Μυτιλήνης και Περγάμου αναπτύσσεται μια ιδιαίτερη σχέση λόγω της επαπειλούμενης περιβαλλοντικής καταστροφής από τα εργοστάσια επεξεργασίας χρυσού με τη χρήση κυανιούχων αλάτων. Ο Δήμαρχος Μυτιλήνης Νότης Παναγιώτου πρωτοπορεί και διοργανωνει σε συνεργασία με το Σεφά Τασκίν Δήμαρχο περγάμου κοινή διασήλωση με σκάφη Ελληνικά και τουρκικά στην οριογραμμή Ελλάδας και Τουρκίας.

Το 1996 για τα δημοσιογραφικά αποκαλυπτικά ρεπορτάζ για τα εργοστάσια αυτά και την προβολή της κοινής ελληνοτουρκικής αντίδρασης στη δημιουργία του απονέμεται το βραβείο δημοσιογραφίας των βραβείων Ιπεκτσί στον ομιλούντα.

1996 και η κρίση των Ιμίων, γνωστή και σαν πόλεμος σημαιών γεννάει την ελληνοτουρκική επιτροπή δημοσιογράφων «Δημοσιογράφοι στο Αιγαίο και στη Θράκη για την ειρήνη». Ο ομιλών και ο Νίκος Μανάβης από τη Λέσβο, ο Γιάννης Τζούμας από τη Χίο, ο Γιώργος Τζάθας από τη Σάμο και ο Γιάννης Λασκαράκης από την Αλεξανδρούπολη μαζί με τούρκους δημοσιογράφους το Σουλειμάν Γεντσέλ, το Ματζίλ Σεφίλογλου από τη Σμύρνη και άλλους δημιουργούν ένα δίκτυο αλληλοενημέρωσης. Φέρνουν κοντά Έλληνες και Τούρκους συμβάλλοντας στη δημιουργία δικτύων επικοινωνίας.

Κοινά συνέδρια στη Λέσβο, στη Χίο, στη Σμύρνη, και ένα παρολίγον στην Κομοτηνή που ακύρωσε η σύλληψη του Οτσαλάν αποτελούν αφορμή για την αλληλογνωριμία απλών πολιτών, νέων, αυτοδιοικητικών, φορέων της κοινωνίας, του πολιτισμού και της οικονομίας. Οι δημοσιογράφοι στο Αιγαίο και στη Θράκη για την ειρήνη προκαλούν τις πρώτες επιχειρηματικές συναντήσεις και τις επιμελητηριακές ανταλλαγές. Πρωτοπόρος σε αυτές ο Πρόεδρος του Επιμελητηρίου Λέσβου Παναγιώτης μαθιέλλης. Γόνος προσφυγικής οικογένειας από την Πέργαμο.

Πρωτοπόρος όμως και ο Αλέκος Μαθιέλλης. Πρώτος αιρετός νομάρχης Λέσβου. Στο διάστημα 1994 – 1998 ο Αλέκος Μαθιέλλη πρωτοπορεί στην προσπάθεια για την προσέγγιση των λαών της Ελλάδας και της Τουρκίας. Διοργανώνει με το Δήμαρχο Περγάμου Σεφά Τασκίν Ελληνοτουρκική συνάντηση στην Πέργαμο. Με μεγάλη συναυλία με την ορχήστρα της ΕΤ 3  στο αρχαίο θέατρο του Ασκληπιείου. Συνεχίζει την προσπάθεια προσέγγισης των Επιμελητηρίων. Ενώ πρωτοπορεί οργανώνοντας θρησκευτικές εκδηλώσεις με αφορμή τα 75 χρόνια από τη μικρασιατική καταστροφή που κορυφώνονται στο ναό του Ταξιάρχη στο μοσχονήσι που λειτουργεί με άδεια του τουρκικού κράτους για πρώτη φορά μετά το 1922. Ο Αλέκος Μαθιέλλης οργανώνει επίσης στη Μυτιλήνη την πρώτη ελληνοτουρκική επιχειρηματική συνάντηση με τη συμμετοχή κορυφαίων επιχειρηματιών Ελλήνων και Τούρκων. 

Στον ίδιο δρόμο της προσέγγισης με το Αδραμμυτινό Δήμο του Αλτίνολουκ βαδίζει και ο Δήμαρχος τότε Γέρας και μετέπειτα αιρετός νομάρχης (2000 – 2004) και βουλευτής Παύλος Βογιατζής. Αυτός προχωρά στην αδελφοποίηση του Δήμου Γέρας με το Δήμο του Αλτίνολουκ στο οποίο δημιουργείται και το πάρκο Γέρας.

Ενεργό ρόλο στην προσέγγιση παίζει και η Εκκλησία. Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος στηρίζει τις προσπάθειες ενώ ο Οικουμενικός πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος  συμμετέχει ενεργά όπου μπορεί. Ας σημειωθεί ότι υποδέχεται την κίνηση Δημοσιογράφοι στο Αιγαίο και στη Θράκη για την Ειρήνη όταν επισκέπτονται την Κωνσταντινούπολη για να παραλάβουν το βραβείο Ιπεκτσί μαζί με τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη και το Γιώργο Παπανδρέου ως «αγγέλους της ειρήνης».

Στο μεταξύ το 1998 στη Λέσβο ιδρύεται η εμβληματική οργάνωση «Συνύπαρξη και Επικοινωνία στο Αιγαίο». Η οποία σηκώνει και το βάρος της παραπέρα συνέχισης των σχέσεων των δυο πλευρών. Νέοι αγωνιστές της προσέγγισης αναδεικνύονται νέοι και ηλικιακά που παίρνουν στη σκυτάλη...

«Aν δεν πάρουμε το δρόμο της Eυρώπης δεν μας μένει τίποτε άλλο παρά να γυρίσουμε στην Aσία».

Σήμερα 19 Οκτωβρίου και θυμήθηκα ετούτη την δραματική ιστορική δήλωση και ταυτόχρονα συμβουλή του Oθωμανού στρατηγού Xαλίλ Πασά προς τον γαμπρό του, Σουλτάνο Mαχμούτ το Β΄ εκείνο το 1830. Θέλω κλείνοντας ετούτη την πρόχειρη εισήγηση μου να πω ως μαχόμενος στο μετερίζι της προσέγγισης από τα πρώτα μεταφηβικά μου χρόνια, έχοντας μεγαλώσει σε ένα σπίτι, σε μια γειτονιά όπου κυριαρχούσε μαζί με το καθημερινό πρωινό βλέμα στην απέναντι ακτή το «καχρ ολσούν σεμπέπ ολανλάρ» - «ανάθεμα σε αυτούς που φταίξανε» να πω ότι πρέπει πλέον να περάσουμε στο επόμενο μεγάλο βήμα. Από την προσέγγιση α προσπαθήσουμε όλοι να συμβάλουμε στον Ευρωπαϊκό προσανατολισμό της Τουρκίας. Να συμβάλουμε στην ιστορική στιγμή μιας νέας διαλεκτικής σύνθεσης που οδηγεί σε μια Ευρώπη του 21^ου αιώνα που δεν πρέπει και δεν μπορεί να είναι αυτό που ζούμε.

Δεν ελπίζω να ανοίξει κάποτε Τράπεζα Μυτιλήνης ξανά στη Σμύρνη. Ελπίζω όμως ότι τα παιδιά μας στο μέλλον θα διαφωνούν έντονα μόνο για το ποιος ανακάλυψε το ντονερ κεμπάπ. Αν και μια φωτογραφία του 19^ου αιώνα από τη Σμύρνη απαντά στο ερώτημα. Ένας Έλληνας και ένας Τούρκος πουλάν στο τσαρσί το πολύτιμο τους εμπόρευμα.

Το άρθρο είναι η εισήγηση του Στρατή Μπαλάσκα με θέμα «Πρωτοπόρες κινήσεις ελληνοτουρκικής προσέγγισης στη Λέσβο. Από την ουτοπία στην καθημερινή πραγματικότητα», στην ημερίδα της Περιφέρειας βορείου Αιγαίου με θέμα «επιχειρηματική, πολιτιστική και τουριστική συνεργασία μεταξύ Περιφέρειας βορείου Αιγαίου και Τουρκίας το Σαββάτο 19 Οκτωβρίου 2024.