Ένας άγνωστος στους πολλούς ιστορικός θησαυρός, φυλάγεται στο Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο της Μυτιλήνης, που βρίσκεται απέναντι από το ναό του Αγίου Θεράποντα της Μυτιλήνης.

Πρόκειται για ένα αντιμήνσιο από τα εγκαίνια της ιστορικής Αιβαλιώτισσας εκκλησίας  της Ζωοδόχου Πηγής, γνωστής και σαν Παναγία των ορφανών ή κάτω Παναγιά.

Αντιμήνσιο είναι ένα κομμάτι υφάσματος (παλιότερα ήταν ένα κομμάτι ξύλου, ή ξύλο επενδυμένο με ύφασμα ή δέρμα επενδυμένο με ύφασμα) που αντικαθιστά σε εξωκλήσια ή σε υπαίθριες θείες λειτουργίες την Αγία Τράπεζα. Ακόμα κι όταν αυτή λείπει εντελώς,  προκειμένου να τελεσθεί πάνω σε αυτό το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Το αντιμήνσιο έχει αποτυπωμένες πάνω του εικόνες από τα Θεία Πάθη και ιδιαίτερα ή μόνο την εικόνα της ταφής του Χριστού. «Αγιάζεται» κατά τα εγκαίνια ενός ναού και συγκεκριμένα κατά την πλύση της Αγίας Τράπεζας μετά την τοποθέτηση σε αυτήν του «εγκαινίου», λειψάνου δηλαδή μάρτυρα.  Με τα αντιμήνσια σκουπίζεται η Αγία Τράπεζα και στη συνέχεια αυτά υπογράφονται από τους συμμετέχοντες Αρχιερείς και διανέμονται σε ναούς ή κρατούνται από το ναό που εγκαινιάστηκε για τις ανάγκες της Ενορίας. Η λέξη αντιμήνσιο είναι πάντρεμα της ελληνικής λέξης αντί και της λατινικής mensa (=τραπέζι) και σημαίνει αυτό για το οποίο το ύφασμα χρησιμοποιείται. «Αντί Τράπεζας» δηλαδή.

Το αντιμήνσιο στο οποίο αναφερόμαστε, αυτό στο Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο της Μυτιλήνης, σύμφωνα με την ιστοσελίδα του Μουσείου «Χρονολογείται στα 1743».

Πώς μπορεί όμως το συγκεκριμένο αντιμήνσιο να «αγιάσθηκε» το 1743 όταν η ναός της Παναγίας των Ορφανών στα νότια του Αϊβαλιού μαζί με την περιβόητη «Ελληνική Σχολή» κτίστηκε σχεδόν μισόν αιώνα μετά;

Μια προσεκτική ανάγνωση της επιγραφής πάνω στο αντιμήνσιο (με την πολύτιμη βοήθεια του π. Πρόχορου Ζιμβραγουδάκη Ηγουμένου της Μονής Υψηλού στη δυτική Λέσβο) οδήγησε στα παρακάτω:

Η επιγραφή αναφέρει: «Θυσιαστήριον θείον και ιερουργηθέν του τελείσθαι δι αυτού τας θείας ιερουργίας. Καθιερωθέν παρά του Θεοφιλεστάτου Αρκαδιουπόλεως κυρού Σεραφείμ του Βυζαντίου, εν τω Ναώ της υπεραγίας ημών Θεοτόκου της επιλεγομένης των ορφανών, κατά ταις Κυδωνίαις. Εν έτει σωτηρίω  1643 Μαρτίου 25».

Η έρευνα των όσων αναφέρει το αντιμήνσιο και ιδιαίτερα η αναφορά του «Θεοφιλεστάτου Αρκαδιουπόλεως κυρού Σεραφείμ του Βυζαντίου» μας οδηγεί στο ξαναγράψιμο της ιστορίας του αντιμηνσίου.

Ο αναφερόμενος Ιεράρχης είναι ο κατά κόσμον  Σεραφείμ Ξενόπουλος ο επωνομαζόμενος και Βυζάντιος. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στην περιοχή των Ταταύλων. Το 1832 χειροτονήθηκε ιεροδιάκονος, το 1847 πρεσβύτερος και το 1848 προχειρίσθηκε επίσκοπος Αργυρουπόλεως (βοηθός επίσκοπος της Αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως) και όχι της αναφερόμενης στο αντιμήνσιο Αρκαδιουπόλεως. Το 1863 επίσκοπος Αργυρουπόλεως όντας, έπειτα από τις καθιερωμένες εξετάσεις Ελληνικών, ιστορικών και θεολογικών μαθημάτων, που προέβλεπε το πρόγραμμα της Σχολής της Χάλκης, έλαβε το δίπλωμα του. Στις 27 Ιανουαρίου του 1864 εξελέγη Μητροπολίτης Άρτης και Πρεβέζης. Πέθανε στην Άρτα το 1894.

Άρα η αναφορά στο Αντιμήνσιο σε «κυρό» Αρχιερέα, (μακαρίτη δηλαδή στην Εκκλησιαστική γλώσσα) σημαίνει ότι η επιγραφή είναι μεταγενέστερη του 1894.

Τι σημαίνουν όλα αυτά;

Τον 18^ο αιώνα και συγκεκριμένα το 1773 ο ιερέας του Αιβαλιού γνωστός και ως Οικονόμος Ιωάννης Δημητρακέλλης (1735-1791) με καταγωγή των γονιών του κατ’ άλλους από το παλιό Πλωμάρι και κατ’ άλλους από τα Βασιλικά, πέτυχε λόγω των ιδιαίτερων σχέσεων του με την Υψηλή Πύλη να εκδοθεί  σουλτανικό φιρμάνι με το οποίο παραχωρήθηκαν στην πόλη εξαιρετικά προνόμια αυτονομίας μέσα στην οθωμανική αυτοκρατορία. Η εκχώρηση των προνομίων σύμφωνα με τον «ιδρυτικό μύθο» του Αϊβαλιού αποδίδεται στις φιλίες του Οικονόμου με σημαντικές προσωπικότητες στην Κωνσταντινούπολη, όπως ο δραγουμάνος του Στόλου Νικόλαος Μαυρογένης και ο τραπεζίτης Πετράκης. Γίνεται επίσης αναφορά σε ένα επεισόδιο που υποτίθεται πως συνέβη το 1770 κατά τα Ορλωφικά, μετά τη ναυμαχία του Τσεσμέ. Σύμφωνα με την παράδοση, μετά την καταστροφή του στόλου ανώτερος Οθωμανός αξιωματούχος κατέφυγε στην απέναντι στεριά. Εκεί τον βρήκε σε άσχημη κατάσταση ο Οικονόμος, ο οποίος τον φιλοξένησε στο κτήμα του παρά τις αντιρρήσεις της συζύγου του. Φεύγοντας ο πασάς τού υποσχέθηκε να ανταποδώσει τη φιλοξενία όταν θα το επέτρεπαν οι συνθήκες. Επρόκειτο για τον αξιωματούχο του στόλου Χασάν πασά Τζεζάερλη Μαντάλογλου (γνωστό στη Μυτιλήνη για τη δημιουργία του δικτύου ύδρευσης καθώς και της καθιέρωσης του σημερινού κήπου ως ταρσανά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας). Όταν ο Οικονόμος πληροφορήθηκε την άνοδο του ναυαγού που είχε φιλοξενήσει στα ύπατα αξιώματα τον επισκέφθηκε στην Κωνσταντινούπολη ζητώντας την ενίσχυση της πολιτείας του κάτι που πέτυχε με το φιρμάνι που εκδόθηκε.

Ο Οικονόμος Ιωάννης Δημητρακέλλης κυριάρχησε στα κοινοτικά πράγματα του Αϊβαλιού επί περίπου δύο δεκαετίες. Ίδρυσε το ναό της Παναγίας των Ορφανών στην κάτω συνοικία, καθώς και το σχολείο που λειτούργησε στο προαύλιο του ίδιου ναού δημιουργώντας τη μεγάλη κάτω συνοικία ως οικονομικό και πολιτικό αντίβαρο των παλιών αρχόντων της βόρειας συνοικίας του Αγίου Δημητρίου.

Η εκκλησία όπως και μεγάλο μέρος της κάτω (νότιας) συνοικίας καταστράφηκαν στο «τζουλούσι» του 1821. Μετά την επιστροφή των Αιβαλιωτών στην πόλη τους το 1830 περίπου, η κάτω Παναγιά επισκευάζεται όσο μπορούσε να επισκευασθεί και μάλιστα χρησιμοποιείται σαν Μητροπολιτικός ναός μέχρι την ανέγερση της νέας Μητρόπολης, την Μέσης Παναγιάς, του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

Ακολουθεί η κατεδάφιση του παλιού ναού του Οικονόμου Ιωάννη Δημητρακέλλη και η ανέγερση της νέας εκκλησίας, μιας «κλασικής» Λεσβιακής βασιλικής με το Αιβαλιώτικο αρχιτεκτονικό «παιχνίδισμα» του υπερυψωμένου μεσαίου κλίτους. Πότε έγινε αυτό; Η κατεδάφιση του έγινε το 1860, η ανέγερση του ολοκληρώνεται και ο ναός εγκαινιάζεται το 1863 την ημέρα του Ευαγγελισμού από τον Επίσκοπο Αργυρουπόλεως Σεραφείμ Ξενόπουλο τον επονομαζόμενο και Βυζάντιο, τον από το 1864 έως το θάνατο του το 1894 Μητροπολίτη Άρτης και Πρεβέζης.

Σήμερα ο ναός της Παναγίας των Ορφανών, η κάτω Παναγιά, η Ζωοδόχος Πηγή του Αϊβαλιού παραμένει όρθια, έχοντας μετατραπεί σε τζαμί, το Χαιρεντίν Πασά τζαμί. Στον περιβάλλοντα χώρο του όρθια παραμένουν τα σχολικά κτήρια του νότιου σχολικού συγκροτήματος της Ρωμαίικης Πολιτείας.

Το αντιμήνσιο στο Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο της Μυτιλήνης προέρχεται από τα εγκαίνια του δεύτερου ναού της Παναγιάς των Ορφανών στο Αιβαλί το 1863 όπως μαρτυρεί η αναφορά στην παρουσία σε αυτά του Επισκόπου Αργυρουπόλεως Σεραφείμ του Βυζάντιου. Η επιγραφή σε αυτό έγινε μετά το θάνατο του το 1894 αφού αναφέρεται ως «κυρός». Γεγονός που «επιτρέπει» και τις λανθασμένες αναφορές στη χρονολογία «αγιασμού» του 1743 ή 1643 που δεν θα μπορούσαν να ισχύουν αφού είναι ημερομηνίες πολύ πριν την ανέγερση ακόμα και αυτού του πρώτου ναού.

Πώς μεταφέρθηκε ή πώς βρέθηκε το Αιβαλιώτικο αντιμήνσιο στη Μυτιλήνη είναι ένα ερώτημα που δεν μπορεί να απαντηθεί (προς το παρόν). Γεγονός πάντως είναι ότι αποτελεί ένα πολύτιμο θησαυρό, τεκμήριο του Ρωμαίικου πολιτισμού της Μικράς Ασίας.