Δεκαετία του ’80, στο Καγιάνι, ακούω τις δυο γιαγιάδες που όλο τρυφερότητα κοιτάζουν το πλοίο μας, το καμάρι της Λέσβου, τη Σαπφώ, να πλησιάζει το λιμάνι. Τρυφερότητα, αυτή είναι η λέξη που ταιριάζει και στο πώς οι γυναίκες της Ερεσού, υποδέχτηκαν τις πρώτες λεσβίες στη δεκαετία του ’60. Ας τα πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή…

Τον 6ο π.Χ. αιώνα, γεννιέται από αριστοκρατική οικογένεια, στην Ερεσό, κάποιοι λένε στη Μυτιλήνη, η Σαπφώ, που το όνομά της έμελλε να μείνει στην ιστορία και να αποτελεί είτε το μήλο της Έριδος, είτε τη πέτρα του σκανδάλου, για πολλούς αιώνες μετά τη γέννησή της. Όπως και να ‘χει, έγινε αυτό που η ίδια είχε προβλέψει σε ένα ποίημά της…ακόμα για εκείνη μιλάμε…Τα χρόνια εκείνα η Λέσβος με τις πέντε πόλεις-κράτη της, ήταν κέντρο πολιτισμού, τεχνών και γραμμάτων. Η αριστοκρατική καταγωγή της Σαπφούς, της επέτρεψε να ξεδιπλώσει το μοναδικό της ταλέντο στη μουσική, γιατί καλό είναι να γνωρίζουμε πως η Σαπφώ ήταν μουσικός πρώτα απ’ όλα. Έγραφε τραγούδια που τραγουδιότανε συνοδεία της λύρας, εξ’ ου και λυρική ποίηση.

Η μουσική της χάθηκε, και τα υπέροχα ποιήματά της που για αιώνες μεταδίδονταν από στόμα σε στόμα, αυτά που έκαναν τον Σόλωνα να πει «ας μάθω αυτό το τραγούδι κι ας πεθάνω» και τον Πλάτωνα να την αποκαλέσει 10η Μούσα, χάθηκαν. Δέκα τόμοι, όταν τελικά καταγράφηκαν, γιατί στην αρχή υπήρχε μόνο προφορική μετάδοση, η γραφή ήρθε αργότερα, κι έφτασαν σε μας μόνο μερικά σπαράγματα. Από εδώ λοιπόν ξεκινάει και η «αντιδικία» που συνοδεύει το όνομά της μέχρι σήμερα. Οι τόμοι κάηκαν στη μεγάλη φωτιά της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, μια τεράστια απώλεια για τις επόμενες γενιές η απώλεια της γνώσης και της σοφίας των αρχαίων. Κάποιοι θέλουν να πιστεύουν μέχρι σήμερα πως επίτηδες εξαφανίστηκαν τα ποιήματα της Σαπφούς κι έμειναν μόνο σπαράγματα σε πάπυρους με τους οποίους παραγέμιζαν τις μούμιες. Ο λόγος, είναι ακριβώς ο ίδιος με αυτόν που κάνει σήμερα τους περισσότερους Λέσβιους  να χασκογελάνε αμήχανα στο άκουσμα του ονόματός της και να λένε πως κατάγονται από τη Μυτιλήνη κι όχι από τη Λέσβο: η συσχέτιση της Σαπφούς με τη γυναικεία ομοφυλοφιλία.

Ανθρώπινο χαρακτηριστικό να πιστεύουμε πως αυτό που ξέρουμε εμείς για σωστό, είναι παγκόσμια και διαχρονικά σωστό. Από εδώ ξεκινάει η παρεξήγηση λοιπόν. Ενώ στα χρόνια της Σαπφούς η ομοφυλοφιλία ήταν γενικά αποδεκτή στον τότε Ελλαδικό χώρο, με τον ερχομό του Χριστιανισμού και τον θάνατο του αρχαίου πνεύματος, γίνεται ο τρισκατάρατος σατανάς, το ίδιο το πνεύμα του κακού. Βέβαια, πνεύμα του κακού ήταν και οι γυναίκες για μια μεγάλη μερίδα ανδρών και για πολλούς αιώνες, όταν η ανδρική ομορφιά λατρευόταν και ενέπνεε καλλιτέχνες και φιλοσόφους, ενώ η γυναίκα ήταν κρυμμένη στο σπίτι. Η Σαπφώ μας από την ωραία Λέσβο, ήταν ίσως η τελευταία γυναίκα που έχαιρε τέτοιας ελευθερίας και αποδοχής πριν αρχίσουν οι αιώνες της απόλυτης ανδρικής εξουσίας. Ελεύθερη να αγαπάει και να το λέει, να το ζει, να το εκφράζει μέσα από τα ποιήματά της. Για εκείνη το πιο όμορφο πράγμα στο κόσμο, είναι αυτό που αγαπάς…

Στους επόμενους αιώνες, παρά το γεγονός ότι τη θαυμάζουν σαν ποιήτρια, αρχίζει να δέχεται βολές από μια κοινωνία στην οποία κυριαρχεί η ανδρική ομοφυλοφιλία και μόνο οι εταίρες μπορούν να εκφράζονται ή να έχουν μια ζωή έξω από τον γυναικωνίτη…Κάπως έτσι συνεχίζεται η ιστορία μέσα στον πουριτανισμό και η έρημη Σαπφώ αφήνεται στις μελέτες ακαδημαϊκών, όλοι τους άντρες, που μη μπορώντας να αποδεχτούν ότι ίσως αγαπούσε γυναίκες κι ότι αυτό για την εποχή της δεν είχε τίποτα το μεμπτό, εφευρίσκουν μέχρι και μια πόρνη Σαπφώ, πάλι ποιήτρια, που έζησε τα ίδια χρόνια, αλλά προς Θεού, η δικιά μας Σαπφώ ήταν άμεμπτη, δεν ήταν ομοφυλόφιλη, γιατί πώς γίνεται κάποιος που δεν ακολουθεί τη δική μας ηθική να είναι τόσο ταλαντούχος και να λατρεύουμε τη ποίηση του;

Γιατί να απορώ λοιπόν όταν σε κάθε αναφορά του ονόματος της μεγάλης ποιήτριας, έχω αμέσως την αντίδραση των συμπατριωτών μου «Ναι, αλλά δεν ήταν λεσβία, δηλαδή Λέσβια ήταν, αλλά είχε σχέσεις με άντρες, δεν αγαπούσε γυναίκες»…Η Σαπφώ μας, που οι περισσότεροι ποτέ δεν διαβάσαμε ένα ποίημά της, η Σαπφώ το καμάρι του νησιού, ή μάλλον θα μπορούσε να είναι το καμάρι του νησιού, αν δεν ήταν συνδυασμένη με την γυναικεία ομοφυλοφιλία… Η Σαπφώ για την οποία δεν μιλάμε, η Σαπφώ που δεν διδάσκονται τα ποιήματά της στα σχολεία, ίσως για να μη βρεθούν σε δύσκολη θέση οι καθηγητές να απαντούν σε ερωτήσεις, η Σαπφώ που οι συμπατριώτες της Ερέσιοι, όταν άρχισαν να έρχονται οι λεσβίες, την αποκαθήλωσαν, έβγαλαν το όνομά της από τη κεντρική πλατεία της Σκάλας… Η Σαπφώ που ανακάλυψα τα ποιήματά της τη δεκαετία του ’70 και ζεστάθηκε η καρδιά μου, σαν να μου μίλησε ένας αγαπημένος άνθρωπος που μιλάμε την ίδια γλώσσα, μια γλώσσα που κανένας άλλος δεν μιλούσε τότε στη Μυτιλήνη…

Και οι λεσβίες; Μα γιατί οι λεσβίες ήρθανε στην Ερεσό; Αναζητώντας τα ίχνη της βέβαια, αναζητώντας το φως που την ενέπνευσε, αναζητώντας να βρούνε την αίσθηση που αποπνέουν τα ποιήματά της. Για τη ζωή της Σαπφούς, ελάχιστα ξέρουμε. Τα ποιήματά της όμως μιλάνε σε μια γλώσσα που δεν περνάει από το μυαλό, φτάνει απ’ ευθείας στη καρδιά και στη ψυχή.

Ο ορολογία «Σαπφικός» και «αδελφές της Σαπφούς», εμφανίζεται τον 18ο αιώνα στη Βικτωριανή Αγγλία για να χαρακτηρίσει τις ομοφυλόφιλες γυναίκες, ο δε όρος λεσβία για πρώτη φορά συναντάται την ίδια εποχή σε ιατρικό λεξικό. Αυτός όμως ο όρος επικράτησε και άσχετα από το αν είναι γεωγραφικός προσδιορισμός, για τις ομοφυλόφιλες γυναίκες έγινε ένα όνομα που υπερήφανα έφεραν και που αγωνίστηκαν για να το απαλλάξουν από τον προσβλητικό χαρακτήρα με τον οποίο το έντυσαν οι «κανονικοί» άνθρωποι. Βρωμολεσβία… και μια γκριμάτσα αηδίας… πόσες φορές δεν το έχουμε ακούσει να ξεστομίζεται από τους συμπατριώτες μας και όχι μόνο, βρισιά υποτιμητική, σαν να λέμε δεν αξίζεις σαν άνθρωπος εσύ. Πώς λοιπόν να δεχτούνε οι ντόπιοι να λέγονται Λέσβιοι χωρίς να ντραπούν;

Όσο η Σαπφώ συνδέεται με τη ποίηση, όσο τοποθετείται στο απλησίαστο και αμόλυντο βάθρο της ποιήτριας, είναι το καμάρι των Λέσβιων. Η παραμικρή νύξη για ομοφυλοφιλία την καταβαραθρώνει αμέσως. Αποκόπτοντάς την από αυτή τη διάσταση, οι λόγιοι των αρχών του προηγούμενου αιώνα, υποδέχτηκαν στη Μυτιλήνη, με χαρά και υπερηφάνεια, τις ποιήτριες Renée Vivien και τη σύντροφό της Natalie Clifford Barney, που ήρθαν στο νησί για να αναπνεύσουν τον ίδιο αέρα που ανέπνεε η Σαπφώ…Νοίκιασαν ένα σπίτι στου Ακλειδιού και πέρασαν εκεί δυο χρόνια, αναζητώντας την έμπνευση, τον έρωτα, τη ποίηση, που μάλλον δεν τους πρόσφερε η υπό την Οθωμανική κυριαρχία Μυτιλήνη. Ούτε νεαρά κορίτσια να χορεύουν στους αγρούς με τα μαλλιά στολισμένα λουλούδια, ούτε μυρωμένα κρεββάτια, ούτε ήχους λύρας συνάντησαν…

Αργότερα έρχονται κι άλλες «ευαίσθητες ψυχές» όπως τις χαρακτηρίζουν, θέλοντας να αποτίσουν φόρο τιμής στη μεγάλη ποιήτρια. Δυο αγάλματα προσφέρονται στη πόλη της Μυτιλήνης τη δεκαετία του ’60, ένα από την Αμερικανίδα Εριέτα Όλιβερ Φορμπς, μοντέρνας αισθητικής που εκτοπίστηκε στα Τσαμάκια κι ένα από τη Rose Macaley που βρίσκεται ακόμα στη πλατεία Σαπφούς. Μεγάλες τιμές τους έγιναν, δήμαρχοι, εκφωνήσεις λόγων, φωτογραφίσεις, μα ποιος άραγε κατάλαβε το λόγο που αυτές οι γυναίκες χάρισαν ένα άγαλμα της Σαπφούς; Όπως και να ‘χει, το δέχτηκαν και το πέρασαν όπως και όλοι οι υπόλοιποι σαν τιμή για τη ποιήτρια, μα όχι για αυτή που έδωσε το όνομα στις ομοφυλόφιλες γυναίκες.

Αυτό το άγαλμα έβλεπαν οι πρώτες λεσβίες όταν έρχονταν με το πλοίο, τη Σαπφώ και νόμιζαν πως έρχονται σε ένα νησί όπου η ομοφυλοφιλία είναι αποδεκτή…

Ήρθαν αναζητώντας την αίσθηση των ποιημάτων της Σαπφούς κι ίσως μια επιβεβαίωση, πως αν η μεγάλη ποιήτρια ήταν ομοφυλόφιλη, έχουν δικαίωμα κι εκείνες να είναι ομοφυλόφιλες, χωρίς να τις κατακρίνει κανένας. Τη δεκαετία του ’80 αρχίζουν μαζικές αφίξεις λεσβιών στην Ερεσό. Διαβάζουν ποιήματα τα βράδια γύρω από τη φωτιά στην αμμουδιά, περπατάνε στη Βίγλα με φεγγάρι, πάντα ζητώντας να νοιώσουν τη ποίηση της Σαπφούς, να νοιώσουν αυτά που εκείνη με μοναδικό τρόπο περιέγραψε…Η Σαπφώ λοιπόν για τις λεσβίες, είναι το θαυμαστό πρότυπο, που όχι μόνο βίωσε, αλλά και απαθανάτισε με μοναδικό τρόπο στα ποιήματά της τον γυναικείο έρωτα. Είναι η απόδειξη πως οι λεσβίες είναι υπέροχες, γιατί έλκουν τη καταγωγή τους από τη μακρινή τους πρόγονο, τη μία και μοναδική, τον πρώτο άνθρωπο στο κόσμο που εξέφρασε με τρόπο μαγικό κι αγέρωχο τα συναισθήματά της, κι αυτά είχαν να κάνουν με άλλες κοπέλες!

Λέσβιες και λεσβίες λέμε τώρα για να τα ξεχωρίζουμε…Τα χρόνια περνάνε, τα θέματα φύλου διδάσκονται πια στα Πανεπιστήμια, κι άλλα φύλα ζητάνε το χώρο τους να υπάρξουν σ’ αυτό το κόσμο και μια ενοχική, για όλο το κακό που προκάλεσε, Δυτική κοινωνία ζητάει απεγνωσμένα τη συγχώρεση, φτάνοντας συχνά στα αντίθετα άκρα. Μέσα σ’ αυτή την ατμόσφαιρα που μεταφέρεται ακαριαία διαδικτυακά σε όλη τη γη, η Σαπφώ μας επαναπροσδιορίζεται. Η Σαπφώ στην οποία η ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα οφείλει το αρχικό, υπερήφανο Λ. Δεν ξέρω ποια θα είναι η θέση της μέσα σε μια queer κοινωνία που δεν έχει ανάγκη να παλέψει για την αποδοχή, ή έτσι νομίζει, και δεν ξέρω αν οι Λέσβιοι θα διαβάσουν πρώτα τα ποιήματα της Σαπφούς κι ύστερα θα αποφασίσουν αν θα το αντέξουν  να μην ντρέπονται μπροστά στη πιθανότητα οι λέξεις αυτές να απευθύνονται από μια γυναίκα σε μιαν άλλη.  

Τα τελευταία 10 χρόνια, μέσα από περισσότερες από 170 συνεντεύξεις, είχα τη δυνατότητα να ακούσω το πώς νοιώθουν για τη Σαπφώ οι λεσβίες γυναίκες που έρχονται στην Ερεσό. Η αναφορά στο όνομά της γίνεται σχεδόν με δέος, νοιώθοντας υποχρέωσή τους να κρατήσουν τη κληρονομιά της μέσα στους αιώνες, αυτό που ήταν η γυναίκα Σαπφώ, τουλάχιστον απ’ όσα μπορούμε να ξέρουμε. Μια γυναίκα υπερήφανη, που είχε το θάρρος της γνώμης της, που δεν δίστασε να εναντιωθεί μέσα σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο σε αυτά που θεωρούσε λανθασμένα και να υποστεί τις συνέπειες, ο πρώτος άνθρωπος στο κόσμο που μέσα από τη Τέχνη μιλάει για συναισθήματα κι όχι για ήρωες, Θεούς και πολέμους. Ταυτόχρονα είχα τη δυνατότητα να μιλήσω με πολλούς συντοπίτες για τη Σαπφώ μας. Οι περισσότεροι έχουμε ακούσει για τη ποιήτρια, άλλοι τόσοι τη ξέρουν μόνο για τη σύνδεσή της με τη γυναικεία ομοφυλοφιλία, ελάχιστοι έχουν διαβάσει τη ποίησή της, ακόμα λιγότεροι ξέρουν για το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έζησε, για τα λαμπρά χρόνια της αγαπημένης μας Λέσβου. Δεν τους αδικώ. Αναλογίζομαι πως όλες σχεδόν τις πληροφορίες για τη Σαπφώ, τις έχω πάρει από μελέτες ξένων, σε γλώσσες που δεν είναι η δική μου, από διανοούμενους και ακαδημαϊκούς ξένων χωρών. Γιατί οι Έλληνες ασχολήθηκαν τόσο λίγο με αυτή τη γυναίκα που το όνομά της και τα τραγούδια της ζούνε μέσα στους αιώνες χωρίς στιγμή να χάνουν την αξία τους; Γιατί δεν μπορώ να βρω περισσότερες μεταφράσεις στη δική μας γλώσσα που τη καταλαβαίνω και όπου ακόμα αντηχεί η γλώσσα της Σαπφούς; Πώς λοιπόν να παραπονεθώ για τους Λέσβιους που αγαπώ, αφού ποτέ κανένας δεν μπήκε στο κόπο να μας διδάξει, να μας μιλήσει, να μας εξηγήσει;

Για μένα η Σαπφώ είναι μια διαρκής παρουσία στη ζωή μου. Τα λόγια των ποιημάτων της θέλησα να κάνω εικόνες, αυτή είναι η έμπνευσή μου κι όταν απογοητεύομαι από το κόσμο, στις λέξεις της γυρίζω για να νιώσω ξανά τη δύναμη που ο λόγος έχει, τη δύναμη που ο Έρωτας έχει. Χωρίς να της στερώ τη σαρκική υπόσταση, ξέρω πως ό,τι και να γίνει, ο ήχος των ποιημάτων της ακόμα κι αν δεν τα καταλαβαίνω, τα λόγια τους ακόμα κι αν οι μεταφράσεις δεν είναι όπως πρέπει, θα είναι για πάντα μέσα στη ψυχή μου, η καλύτερη συντροφιά στη μοναξιά μου. 

Η Τζέλη Χατζηδημητρίου

Εργάστηκε 10 χρόνια στην τηλεόραση και τον κινηματογράφο ως φωτογράφος πλατώ.

Το 1996 εκδίδει το πρώτο της βιβλίο με τίτλο «Το άγιο νερό, οι ιαματικές πηγές της Λέσβου», Το 1997 εκδίδεται από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης το λεύκωμα «39 καφενεία και ένα κουρείο». Το 1998 εκδίδεται το αρχιτεκτονικό λεύκωμα «Σπίτια του 30, μοντέρνα αρχιτεκτονική στη προπολεμική Αθήνα», Το 2000 εκδίδεται πάλι από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης το λεύκωμα «Κύθηρα».

Πραγματοποίησε την πρώτη της ατομική έκθεση φωτογραφίας το 1995 στη Βενετία με τίτλο «La Grecia vista dalla finestra» και έχει πάρει μέρος σε ομαδικές εκθέσεις. Το 1999 εξέδωσε συλλογές καρτ-ποσταλ, με λεπτομέρειες ψηφιδωτών της Δήλου και παλιά παραδοσιακά μαγαζιά της Λέσβου που τείνουν να εκλείψουν. Ειδικεύεται στην φωτογράφιση έργων τέχνης και εσωτερικών χώρων, την αρχαιολογική φωτογραφία και συνεργάζεται με εφημερίδες και περιοδικά. Επίσης αναλαμβάνει τις επιμέλειες των εντύπων και βιβλίων που περιέχουν δικό της φωτογραφικό υλικό.

Από το 2010 καταπιάνεται με τις ταινίες. Η πρώτη είναι «οι εγγονές της Σαπφούς», ακολούθησαν και άλλες πολλές, όπως «Οι γιαγιάδες», «στην αναζήτηση του Ορφέα», «Ο Δημήτρης και η Δημητρούλα» και άλλες.

Πληροφορίες μπορείτε να αντλήσετε από την ιστοσελίδα της www.odoiporikon.com .

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Πλατεία Ιουνίου 2021, Τεύχος 21.