Με τον όρο κοινωνικό κίνημα, οι κοινωνιολόγοι ορίζουν την δυναμική και οργανωμένη προσπάθεια ενός μεγάλου αριθμού ανθρώπων, να επιφέρουν, κάποια κοινωνική αλλαγή.

Τα κοινωνικά κινήματα πάντα απασχολούν την κοινωνία με τα αιτήματα και τις ενέργειες τους, προβάλλοντας τις περισσότερες φορές, ώριμα αιτήματα της κοινωνίας που ενώ υπόβοσκαν για καιρό ως υπόγειες κοινωνικές διαδρομές, τελικά καταφέρνουν και βρίσκουν τον δρόμο τους αναδυόμενα στο φως της κοινωνικής δράσης, αγγίζοντας όμως τις αντοχές του εκάστοτε νομικού πλαισίου.

Οι αλλαγές που συντελούνται στην κοινωνία λόγω της δράσης των κοινωνικών κινημάτων, ορίζουν και τον βαθμό πραγμάτωσης της εξέλιξης της, καθώς αυτές οι αλλαγές δημιουργούνται στο μεταίχμιο κρίσιμων επιλογών, για την κοινωνία. Είναι εκείνες οι φορές που η κοινωνία ζητάει το καινούργιο και την αποτίναξη οτιδήποτε την υποβάσταζε και την οπισθοδρομούσε.

Βεβαία αυτές οι αλλαγές δεν διαδραματίζονται πάντα, με την σύμφωνη γνώμη του συνόλου της κοινωνίας και πολύ περισσότερο της κρατικής διαχείρισης. Νόμοι, ήθη και έθιμα, συμφέροντα και συμπεριφορές που η κοινωνία έχει κληροδοτήσει από τους προγενέστερους, δεν είναι εύκολο να αποτιναχθούν από τους ώμους της κοινωνίας εν μια νυκτί, για αυτό πάντα παρατηρείται ένας διχασμός, ανάμεσα στο παλιό και το καινούργιο, στην πρόοδο και την καθυστέρηση.

Όλα αυτά ιδωμένα υπό το πρίσμα ενός ρομαντισμού και με τη βεβαιότητα εκ των υστέρων, ότι τα κοινωνικά κινήματα στον 20ο αιώνα είχαν θετική συμβολή, στην ανάπτυξη και την πρόοδο της κοινωνίας. Σίγουρα τα δρώντα πρόσωπα θα μπορούσαν να μαρτυρήσουν ότι η όποια συμμετοχή τους στα κοινωνικά κινήματα, δεν ήταν χωρίς κόπο, αντίθετα συνοδεύονταν με μύρια βάσανα και ταλαιπωρίες και αυτό επειδή το νεαρό της ηλικίας τους δεν αφήνει πολλά περιθώρια στην κοινωνία να αντικρύσει χωρίς καχυποψία και δισταγμό τη δράση τους.

Κινήματα που δημιούργησαν επαναστάσεις και εγκαθίδρυσαν νέα πολιτική και κοινωνική εξουσία

Σε αυτή την κατηγορία θα κατατάξουμε εκείνα τα κινήματα που ξεκίνησαν στην Ρωσία, την Κίνα και την Κούβα τα οποία είχαν αφετηρία τη δημιουργία ενός νέου συνασπισμού εξουσίας με επαναστατικό πρόταγμα. Θα αναφέρουμε χαρακτηριστικά την επανάσταση των Μπολσεβίκων τον Οκτώβρη του 1917 στην Ρωσία με ηγέτη τον Λένιν, τον Μάο Τσε Τουνγκ στην Κίνα ο οποίος αφού κατάφερε να διώξει τους αποικιοκράτες, εγκαθίδρυσε το 1940 την Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας ενώ η επαναστατική του δράση ενέπνευσε τα κοινωνικά κινήματα του υπόλοιπου κόσμου και τον Τσε Γκεβάρα ο οποίος μαζί με τον Φιντέλ Κάστρο ανέτρεψαν τον δικτάτορα Μπατίστα, το 1959 και δημιούργησαν ένα νέο κοινωνικό και πολιτικό μπλοκ εξουσίας στην Κούβα.

Η νέα κατάσταση που έφεραν στις χώρες αυτές οι επαναστάσεις ενώ γνώρισαν μεγάλη αποδοχή αρχικά, στην πορεία εκφυλίστηκαν και εξελίχθηκαν διαφορετικά από τους αρχικούς σχεδιασμούς εκείνων που εμπνεύστηκαν αυτές τις επαναστάσεις(σταλινισμός, γκουλάγκ).Στον υπόλοιπο κόσμο, δημιούργησαν σκεπτικισμό για τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν οι ηγέτες αυτών των χωρών για να επιβάλουν την πολιτική τους ενώ ο ενθουσιασμός δεν άργησε να εξανεμιστεί.

Μάης του ΄68
Στην Ευρώπη το πιο γόνιμο αλλά και πιο πολυσυζητημένο κοινωνικό κίνημα αποτελεί εκείνο του Γαλλικού Μάη του ΄68, το οποίο ενώ ξεκίνησε ως κίνημα διεκδίκησης φοιτητικών αιτημάτων εξελίχθηκε τελικά, ως κίνημα αμφισβήτησης του δυτικού τρόπου ζωής. Ο Γαλλικός Μάης γονιμοποίησε θετικά τον δυτικό στοχασμό, ενώ προετοίμασε και το δικό μας φοιτητικό κίνημα που χείμαζε εκείνη την εποχή, λόγω της επιβολής της δικτατορίας, για να βρει τελικά το δρόμο του, με την εξέγερση του Νοέμβρη του 1973.

Κινήματα που γεννήθηκαν μετά τον Γαλλικό Μάη και είχαν επιρροές από αυτό, όπως εκείνο των hippies, αλλά και κινήματα αντικουλτούρας και της μουσικής ροκ(Φεστιβάλ Γούντστοκ 1969).

Κίνημα των αγανακτισμένων
Μετά την έλευση της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα από το 2010 και εδώ, παρουσιάστηκαν ή και συνένωσαν, στο βαθμό που προϋπήρχαν τέτοια κινήματα, φωνές οι οποίες καλούσαν την κοινωνία, σε ένα είδος ανυπακοής και άρνησης πληρωμής οφειλών στο δημόσιο.

Έτσι, στη συγκέντρωση της 25ης Μαΐου 2011 στην πλατεία Συντάγματος, χιλιάδες Ελλήνων «αγανακτισμένων» διαδήλωσαν ειρηνικά αλλά και σε πολλές πόλεις της Ελλάδας, με σημείο αντιπαράθεσης τα τεκταινόμενα στην ελληνική οικονομία. Τέτοια κινήματα είχαν πρωτοεμφανιστεί στην Ισπανία και συνδέθηκαν, με το Ισπανικό κόμμα Podemos.

Τα κινήματα αυτά είχαν, σαν βασική αιτιολογία, ότι οι υπερβολικές απαιτήσεις του κράτους απέναντι στην κοινωνία επιβλήθηκαν, χωρίς επιχειρηματολογία και έξω από οποιαδήποτε λογική. Αναφερόμαστε σε οφειλές των πολιτών απέναντι σε οργανισμούς, της άλλοτε «κοινής ωφέλειας», και γενικότερα ένα πλέγμα οικονομικών απαιτήσεων τα οποία τέθηκαν στην στόχευση των δανειστών έναντι της χώρας, μετά την υπογραφή των περίφημων μνημονίων από το 2010 και μετά.

Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε αυτές τις αιτιάσεις των κοινωνικών αιτημάτων ανυπακοής, αιτιολογημένες, στο βαθμό που αυτές οι απαιτήσεις του κράτους, χαρακτηρίζονται ανυπόφορες και δυσβάσταχτες, για το κοινωνικό σύνολο.

Σε μια Ελλάδα που βρίσκεται διαρκώς από το 2010 και μετά, σε ένα μεταίχμιο εξελίξεων όπου οι νόμοι κυρίως εισπρακτικού περιεχομένου, επιβάλλονται, χωρίς προηγούμενη διαβούλευση και συναίνεση με την κοινωνία, τέτοιες ενέργειες θα φαντάζουν ως το μοναδικό δρόμο επίλυσης των κοινωνικών προβλημάτων. Σίγουρα σε μια τέτοια κατάσταση, η διάκριση νομιμότητας και παραβατικότητας, από κινήματα ανυπακοής, θα είναι θολή ,συγκρουσιακή και αμφιλεγόμενη.

Τα κοινωνικά κινήματα στον υπόλοιπο κόσμο
Η ευαισθησία που επέδειξαν τα κοινωνικά κινήματα στον Δυτικό κόσμο σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δεν θα μπορούσε να μην επηρεάσουν και τον υπόλοιπο κόσμο. Αναφέρουμε εδώ χαρακτηριστικά το αντιαποικιακό κίνημα στις Ινδίες με ηγέτη τον Μαχάτμα Γκάντι, ο οποίος κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου αναδείχθηκε σε κεντρική μορφή του εθνικού αγώνα των Ινδών για ανεξαρτησία.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και ιδιαίτερα κατά τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 ανέδειξε με την δράση του, το πρόβλημα των φυλετικών διακρίσεων στις ΗΠΑ, κατάλοιπο από τον Αμερικανικό εμφύλιο. Ο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ, για τους αγώνες του υπέρ των πολιτικών δικαιωμάτων των έγχρωμων, μέσω ειρηνικών διαμαρτυριών τού απονεμήθηκε στις 14 Οκτωβρίου του 1964, το Βραβείο Νόμπελ.

Οι φυλετικές διακρίσεις απασχόλησαν και την Αφρική ήπειρο. Ηγετική μορφή εναντίον του απαρτχάιντ, αναδείχθηκε ο Νέλσον Μαντέλα. Ήταν ο πρώτος έγχρωμος, δημοκρατικά εκλεγμένος πρόεδρος της Νότιας Αφρικής, φυλακίστηκε για 27 χρόνια από το καθεστώς των λευκών. Ο Νέλσον Μαντέλα αποφυλακίστηκε το Φεβρουάριο του 1990, αφού ο πρόεδρος Φρεντερίκ ντε Κλερκ αναγνώρισε το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο και ανέστειλε τις όποιες απαγορεύσεις υπήρχαν μέχρι τότε, σχετικά με τις φυλετικές διακρίσεις(apartheid ).

Κοινωνικά κινήματα απέναντι στην παγκοσμιοποίηση
Παγκοσμιοποίηση ή διεθνοποίηση είναι η αυτονόμηση όλων εκείνων των παραμέτρων, οικονομικών και πολιτιστικών οι οποίες μέχρι πρόσφατα επεδίωκαν να έχουν σύνορα μέσα σε ένα κράτος – προστάτη, ένας όρος που χρησιμοποιήθηκε από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ουσιαστικά για να δηλώσει την ανεξέλεγκτη επέκταση των πολυεθνικών επιχειρήσεων σε όλο τον κόσμο.

Οι εμπνευστές της, διάσημοι οικονομολόγοι των ΗΠΑ, κυρίως οι Φράνσις Φουκουγιάμα και Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκυ, μέσα από σειρά βιβλίων που εμφανίστηκαν στην δεκαετία του ΄90, έδωσαν τον τόνο και το περιεχόμενο του όρου. Τα βιβλία τους κέντρισαν το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού και έγιναν δημοφιλή στον δυτικό κόσμο, σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Η νέα πραγματικότητα που πρόβαλε, σύμφωνα με αυτούς τους συγγραφείς, δημιουργούσε μια δυναμική για τον δυτικό καπιταλιστικό κόσμο που δεν θα έπρεπε να μείνει ανεκμετάλλευτη, δηλαδή να κυριαρχήσει σε όλο τον κόσμο, αφού ο μεγάλος αντίπαλος, η ΕΣΣΔ, δεν υπήρχε πια. Αυτό ήταν το κυρίως μήνυμα αυτών των αναγνωσμάτων.

Τα κοινωνικά κινήματα, βρέθηκαν αντιμέτωπα μπροστά σε αυτή τη νέα πραγματικότητα που πήρε σάρκα και οστά, μετά την κατάρρευση των καθεστώτων της Ανατολικής Ευρώπης, το 1989,έτσι οργανώθηκαν, ενώ δεν άργησαν να φανούν και τα πρώτα σημάδια από την έντονη αντιπάθεια τους απέναντι στη νέα αυτή οικονομική και όχι μόνο, απειλή για την ανθρωπότητα.

Από τη μαζική δράση των κοινωνικών κινημάτων εναντίον της παγκοσμιοποίησης , θα αναφέρουμε την “Μάχη του Σηάτλ” κατά τη διάρκεια της οποίας, στα τέλη Νοεμβρίου του 1999, αποτέλεσε το χώρο μαζικών διαδηλώσεων και πολυποίκιλων κινηματικών δράσεων, εναντίον της διαδικασίας οικονομικής παγκοσμιοποίησης.

Οι κινητοποιήσεις αποτέλεσαν μία από τις πρώτες και εντυπωσιακότερες εμφανίσεις του ‘κινήματος κατά της παγκοσμιοποίησης’ (anti-globalization movement), αλλά και μια από τις δυναμικότερες εμφανίσεις της αστυνομίας .Άλλος ένας σταθμός ορόσημο, για τον συντονισμό των δράσεων εναντίον της παγκοσμιοποίησης αποτελεί η δημιουργία του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ στο Πόρτο Αλέγκρε της Βραζιλίας το 2001, το οποίο συνέρχεται κάθε δύο χρόνια , σε διάφορες περιοχές του κόσμου.

Συμπεράσματα
Τα παραπάνω κινήματα αποτελούν την κύρια έκφραση των αιτημάτων που γνώρισε η ανθρωπότητα τον 20ο αιώνα ενώ άλλα, αναδύθηκαν ως απότοκος μεγαλύτερων κινημάτων, όλα όμως με έντονα τα σημάδια άρνησης και σύγκρουσης με την κυρίαρχη τάξη πραγμάτων.

Επίσης σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του πολιτισμού πέραν του δυτικού, έπαιξαν το κίνημα για την κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων στις ΗΠΑ και στην Ν.Αφρική, καθώς και τα αντιαποικιακά κινήματα στις Ινδίες. Είναι φανερό από τα παραπάνω, η ανθρωπότητα βρέθηκε, κατά τη διάρκεια του 20ο αιώνα, σε ένα μεταίχμιο εξελίξεων και προκλήσεων και όσες φορές δίστασε και τελικά ανέστειλε να βρει λύσεις με δημοκρατικά μέσα, τα ακτιβιστικά κινήματα κλήθηκαν να δώσουν την ανάλογη απάντηση.

Εκείνα τα κοινωνικά κινήματα που αποτέλεσαν τον εχθρό του παλιού και κατεστημένου σε μια κοινωνία και διέχεαν την επιθυμία έλευσης του καινούργιου και του συναρπαστικού, η δράση τους θεωρήθηκε ευεργετική για την κοινωνία και σύντομα τα αιτήματα τους, έγιναν αποδεκτά και θεσμοθετήθηκαν ως νόμοι του κράτους .

Σήμερα ο κύριος όγκος των κοινωνικών κινημάτων εστιάζεται, σε μια νέα απειλή για την ανθρωπότητα, στην αντιπαράθεση της με την παγκοσμιοποιημένη οικονομία και την ομοιόμορφη πολιτιστική κουλτούρα που φέρνει μαζί της.