Η πανδημία «τρέχει» και στη συζήτηση για τον κορονοϊό εδώ και κάποιες εβδομάδες έχει παρεισφρήσει η μετάλλαξη του ιού που για όσους και όσες δεν γνωρίζουμε αρκετά επιστημονικά ζητήματα, προκαλεί ανησυχία ως προς τις επιπτώσεις της μετάλλαξης. Απευθυνθήκαμε λοιπόν και σε μια Μυτιληνιά επιστημόνισσα του εξωτερικού, όπου διαπρέπει. Είναι η Παρασκευή Γογγολίδου που μας απάντησε αναλυτικά, επισημαίνοντας ότι «Αν συνεχίσουμε με αυτόν τον ρυθμό τους εμβολιασμούς και τηρούμε τα μέτρα προστασίας (μάσκες, αποστάσεις, καλά αεριζόμενοι ή εξωτερικοί χώροι θα έχουμε ένα ευχάριστο καλοκαίρι»

 Η Παρασκευή Γογγολίδου είναι κάτοχος πτυχίου Μοριακής Γενετικής από το King's College του Λονδίνου και πραγματοποίησε τη διδακτορική της διατριβή στη Μεσογειακή Αναιμία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Έπειτα από μια μεταδιδακτορική υποτροφία σταδιοδρομίας που χρηματοδοτήθηκε από το Ιατρικό Συμβούλιο Έρευνας του Ηνωμένου Βασιλείου, μια θέση Επισκέπτου Επιστήμονα στο Εθνικό Ινστιτούτο Καρδιάς και Πνευμόνων στο Imperial College του Λονδίνου και μια θέση συνεργάτη Λέκτορα στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο της Αγγλίας, ξεκίνησε την ανεξάρτητη καριέρα της το 2014.

Σήμερα είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Μοριακής Γενετικής στο Πανεπιστήμιο του Wolverhampton και Επίτιμος Ερευνητικός Συνεργάτης στο Κέντρο Νεφρολογίας, UCL. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα περιλαμβάνουν τις σπάνιες ασθένειες, με ιδιαίτερη έμφαση στην αυτοσωματική υπολειπόμενη πολυκυστική νεφρική νόσο. 

Κυρία Γογγολίδου, τι γνωρίζουμε για τις μεταλλάξεις του κορονοϊού;

«Πριν ξεκινήσω να σας απαντάω, θα ήθελα να κάνω κάποιες διευκρινίσεις σε σχέση με τη φρασεολογία. Ο ιός λέγεται SARS-CoV-2 και η ασθένεια που προκαλεί Covid-19. Επίσης, επειδή δεν συμφωνώ με την ονομασία παραλλαγών του ιού με βάση τη γεωγραφική τοποθεσία όπου ανακαλύφθηκαν, λόγω του κοινωνικού στίγματος που προκαλείται από αυτή τη συσχέτιση (φανταστείτε μια νέα γενεαλογία του ιού να ονομαστεί κορονοϊός Λέσβου!), θα ήθελα να είμαστε όλοι πολύ προσεκτικοί στις ονομασίες που χρησιμοποιούμε.

Κάθε κορονοϊός περιέχει σχεδόν 30.000 γράμματα RNA. Αυτή η γενετική πληροφορία επιτρέπει στον ιό να μολύνει τα κύτταρα. Καθώς ένα μολυσμένο κύτταρο δημιουργεί νέους κορωνοϊούς, περιστασιακά κάνει μικροσκοπικά σφάλματα αντιγραφής που ονομάζονται μεταλλάξεις. Οι επιστήμονες μπορούν να παρακολουθούν τις μεταλλάξεις καθώς μεταδίδονται από μια γενεαλογία, η οποία είναι ένας κλάδος του ιικού οικογενειακού δέντρου.

Μια ομάδα κορονοϊών που μοιράζονται το ίδιο κληρονομικό σύνολο μεταλλάξεων ονομάζεται παραλλαγή. Εάν συσσωρευτούν αρκετές μεταλλάξεις σε μια γενεαλογία, οι ιοί μπορεί να αναπτύξουν σαφείς διαφορές στον τρόπο λειτουργίας τους. Αυτές οι γενεαλογίες γίνονται γνωστές ως στελέχη. Το Covid-19 προκαλείται από στέλεχος κορονοϊού γνωστό ως SARS-CoV-2. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, έχουν προκύψει ορισμένες παραλλαγές του SARS-CoV-2. Μερικές από αυτές προκαλούν ανησυχίες ότι ενδέχεται να επιβαρύνουν την πανδημία ή να κάνουν τα εμβόλια λιγότερο αποτελεσματικά.

Η γενεαλογία B.1.1.7 που πρωτοεμφανίστηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο και έχει πλέον εντοπιστεί σε περισσότερες από 80 χώρες, φαίνεται να είναι πιο μολυσματική χάρη σε αρκετές μεταλλάξεις στην ακίδα της πρωτεΐνης, την οποία ο κορονοϊός χρησιμοποιεί για να προσκολληθεί σε κύτταρα. Τα προκαταρκτικά στοιχεία δείχνουν ότι η B.1.1.7 είναι περίπου 35% πιο θανατηφόρα από άλλες παραλλαγές αλλά ευτυχώς οι κλινικές δοκιμές δείχνουν ότι τα εμβόλια εξακολουθούν να είναι εξίσου αποτελεσματικά ενάντια σε αυτή τη γενεαλογία.

Η γενεαλογία Β.1.351 που εντοπίστηκε για πρώτη φορά στη Νότια Αφρική τον Δεκέμβριο και από τότε έχει εξαπλωθεί σε τουλάχιστον 40 χώρες, είναι πιο ανησυχητική. Είναι αξιοσημείωτο ότι άτομα που αναρρώνουν από άλλες παραλλαγές μπορεί να μην είναι σε θέση να αποτρέψουν τη μόλυνση από τη B.1.351, επειδή τα αντισώματά τους δεν καταφέρνουν να αρπάξουν τους ιούς σφιχτά και να τους καταστρέψουν. Οι κλινικές δοκιμές εμβολίων δείχνουν ότι προσφέρουν λιγότερη προστασία έναντι της Β.1.351 από άλλες παραλλαγές, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τα εμβόλια δεν παρέχουν προστασία απέναντι σε αυτή τη παραλλαγή.

Μια άλλη παραλλαγή προέρχεται από τη γενεαλογία P.1, παραλλαγή της μεγαλύτερης γενεαλογίας B.1.1.28 και αναφέρθηκε για πρώτη φορά στην Ιαπωνία, σε τέσσερα άτομα που κόλλησαν τη P.1 σε ένα ταξίδι στη Βραζιλία. Η γενεαλογία Ρ.1 εμφανίστηκε στα τέλη του 2020 στο Manaus, τη μεγαλύτερη πόλη στην περιοχή του Αμαζονίου της Βραζιλίας. Γρήγορα έγινε η κυρίαρχη παραλλαγή εκεί και σε πολλές άλλες πόλεις της Νότιας Αμερικής και έχει πλέον εξαπλωθεί σε τουλάχιστον 20 χώρες. Η Ρ.1 είναι στενός συγγενής της γενεαλογίας Β.1.351 και έχει μερικές από τις ίδιες μεταλλάξεις στην πρωτεΐνη ακίδων του κορωνοϊού.

Μπορεί να είναι σε θέση να ξεπεράσει την ανοσία που αναπτύχθηκε μετά από μόλυνση από άλλες παραλλαγές, επιτρέποντας την επαναμόλυνση. Μέχρι στιγμής δεν έχουμε δεδομένα για την αποτελεσματικότητα των εμβολίων απέναντι σε αυτή την παραλλαγή, αλλά περιμένουμε ότι θα είναι μειωμένη. Θέλω να τονίσω ότι στην αρχή όταν συζητούσαμε με τι αποτελεσματικότητα εμβολίων θα είμαστε ικανοποιημένοι για κυκλοφορία στην αγορά, το 40% αποτελεσματικότητα φάνταζε ικανοποιητική.

Είναι συνεπώς αναμενόμενο ότι το αρχικό εμβόλιο δεν θα είναι εξίσου αποτελεσματικό απέναντι σε νέες παραλλαγές του ιού, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το εμβόλιο δεν λειτουργεί-40-50% προστασία είναι καλύτερη από καθόλου προστασία».

Πρέπει να ανησυχούμε;

«Δεν θεωρώ ότι μας βοηθάει σε τίποτα το να ανησυχούμε, πρέπει όμως να είμαστε προετοιμασμένοι. Σε όλες τις ασθένειες και τις πολιτικές Δημόσιας Υγείας, η πρόληψη είναι πάντα καλύτερη από τη θεραπεία και ήταν αναμενόμενο ότι ο ιός θα μεταλλασσόταν, στην προσπάθειά του να επιβιώσει. Η μετάλλαξη N501Y προέκυψε ανεξάρτητα σε διάφορες παραλλαγές, συμπεριλαμβανομένων των γενεών Β.1.1.7, Β.1.351 και Ρ.1.

Η συγκεκριμένη μετάλλαξη βρίσκεται κοντά στο άκρο της ακίδας του κορωνοϊού, όπου φαίνεται να αλλάζει το σχήμα της πρωτεΐνης ώστε να ταιριάζει καλύτερα με τα ανθρώπινα κύτταρα.

Επίσης, άλλη αξιοσημείωτη μετάλλαξη, η E484K προέκυψε ανεξάρτητα σε πολλές γενεές, συμπεριλαμβανομένων των B.1.351 και P.1 και προσφάτως της Β.1.1.7. Αυτή η μετάλλαξη εμφανίζεται κοντά στην κορυφή της ακίδας του κορωνοϊού, όπου αλλάζει το σχήμα της πρωτεΐνης και μπορεί να βοηθήσει τον ιό να αποφύγει ορισμένους τύπους αντισωμάτων εναντίον του.

Έχουν παρατηρηθεί και άλλες μεταλλάξεις που βοηθάνε τον κορωνοϊό να εξαπλωθεί στον ανθρώπινο πληθυσμό, αλλά δεν είναι ανησυχητικές όσον αφορά στην αποτελεσματικότητα των εμβολίων. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, τα εμβόλια μπορούν εύκολα να τροποποιηθούν για να γίνουν αποτελεσματικά απέναντι και στις νέες παραλλαγές του ιού».

Οι μεταλλάξεις σημαίνουν κι άλλα... λοκντάουν;

«Η αλήθεια είναι πως αυτό το ερώτημα είναι δύσκολο να απαντηθεί με βεβαιότητα αυτή τη στιγμή. Ο ιός έχει ήδη αρκετές μεταλλάξεις και ελάχιστες από αυτές προκαλούν ανησυχία. Ένα ίσως ανησυχητικό συμβάν είναι ο «ανασυνδυασμός» που ανακαλύφθηκε σε δείγμα ιών στην Καλιφόρνια, προκαλώντας προειδοποιήσεις ότι ενδέχεται να είμαστε έτοιμοι να εισέλθουμε σε μια νέα φάση της πανδημίας.

Δύο παραλλαγές του ιού SARS-CoV-2 που προκαλεί το COVID-19 έχουν συνδυάσει τα γονιδιώματά τους για να σχηματίσουν μια πολύ μεταλλαγμένη υβριδική έκδοση του ιού. Ο υβριδικός ιός είναι το αποτέλεσμα του ανασυνδυασμού της εξαιρετικά μεταδοτικής παραλλαγής B.1.1.7 που ανακαλύφθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο και της παραλλαγής B.1.429 που προήλθε από την Καλιφόρνια και η οποία μπορεί να είναι υπεύθυνη για ένα πρόσφατο κύμα περιπτώσεων στο Λος Άντζελες, καθώς φέρει μετάλλαξη που καθιστά τον ιό ανθεκτικό σε ορισμένα αντισώματα.

Η πρόσφατη εμφάνιση πολλαπλών παραλλαγών του νέου κορωνοϊού μπορεί να έχει δημιουργήσει την πρώτη ύλη για ανασυνδυασμό, επειδή οι άνθρωποι μπορούν να μολυνθούν με δύο διαφορετικές παραλλαγές ταυτόχρονα.

Μία πολύ πρόσφατη μελέτη από την Αμερική εντόπισε τις συμπεριφορές που αποτελούν αυξημένους παράγοντες κινδύνου για τη μετάδοση του κορωνοϊού. Εντοπίστηκε μια συσχέτιση μεταξύ της λοίμωξης SARS-CoV-2 και της εστίασης σε κλειστούς, όχι καλά αεριζόμενους χώρους (εστιατόρια, μπαρ, καφετέριες).

Αυτό που μοιράζονται αυτές οι δραστηριότητες είναι ότι είναι ασυμβίβαστες με τη συνεχή χρήση μάσκας κατά το φαγητό ή το ποτό, περιλαμβάνουν παρατεταμένη και έντονη έκθεση σε ενδεχομένως ασυμπτωματικούς ανθρώπους και μπορεί να είναι δύσκολο να διατηρηθούν ασφαλείς αποστάσεις κατά τη διάρκεια της δραστηριότητας.

Μια παρόμοια έρευνα μεταξύ 397 παιδιών στο Μισισιπή διαπίστωσε ότι συγκεντρώσεις σε κλειστούς χώρους με άτομα εκτός νοικοκυριού, κατά τις οποίες οι άνθρωποι είναι λιγότερο πιθανό να φορούν μάσκες ή να διατηρήσουν ασφαλείς αποστάσεις, συσχετίστηκαν με θετικό τεστ SARS-CoV-2. Συνεπώς θεωρώ ότι αν συνεχίσουμε με αυτό το ρυθμό τους εμβολιασμούς και τηρούμε τα μέτρα προστασίας (μάσκες, αποστάσεις, καλά αεριζόμενοι ή εξωτερικοί χώροι), θα έχουμε ένα ευχάριστο καλοκαίρι, συνειδητοποιώντας όμως ότι η ανάγκη για ευρεία τεστ και γρήγορη ιχνηλάτηση παραμένει επιτακτική και είναι απίθανο να έχουμε κοινωνικές συγκεντρώσεις όπου παρατηρείται μεγάλος συνωστισμός στο προσεχές μέλλον.»

Ο εμβολιασμός είναι αποτελεσματικός;

«Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι ένα βροντερό ναι-ανεξάρτητα από τη μάρκα του εμβολίου. Έρευνα από το Ηνωμένο Βασίλειο όπου έχoυν ήδη εμβολιαστεί πάνω από 17 εκατομμύρια άνθρωποι με τουλάχιστον μία δόση, διαπίστωσε ότι τέσσερις εβδομάδες μετά την πρώτη δόση, οι εισαγωγές στο νοσοκομείο μειώθηκαν κατά 85% και 94% για τα εμβόλια Pfizer και AstraZeneca αντίστοιχα.

Αυτό που χρειαζόμαστε τώρα είναι να εγκριθούν και να κυκλοφορήσουν και τα άλλα αποτελεσματικά εμβόλια (Moderna, Johnson & Johnson) για να έχουμε πετύχει ένα σημαντικό ποσοστό εμβολιασμένου πληθυσμού μέχρι το καλοκαίρι. Θα ήθελα να επαναλάβω όμως ότι εμβολιασμός δεν σημαίνει ότι θα επανέλθουμε άμεσα σε όλα όσα κάναμε το 2019 και αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό. Για μένα το 2020 εκτός από πολλές προκλήσεις για τις οποίες δεν ήμαστε προετοιμασμένοι σαν κοινωνία, είχε και πάρα πολλές ευκαιρίες να δούμε τα πράγματα διαφορετικά και να ανακαλύψουμε τρόπους να δημιουργήσουμε ένα καλύτερο, βιώσιμο και συνειδητοποιημένο μέλλον.»

Πώς σχολιάζετε τη διαχείριση διάθεσης των εμβολίων διεθνώς;

«Αν μου κάνατε αυτή την ερώτηση μέσα στις γιορτες , όταν προέκυψε η διαμάχη Ευρωπαικής Ένωσης και φαρμακευτικών εταιρειών, θα σας έλεγα ότι αισθάνομαι απογοητευμένη. Αυτή τη στιγμή πιστεύω ότι έχουν αρχίσει να μπαίνουν τα πράγματα σε μια σειρά και ελπίζω να βρισκόμαστε σε πάρα πολύ καλή θέση από άποψη εμβολιαστικής κάλυψης μέχρι το Πάσχα. Θα ήθελα οι εμβολιασμοί να προχωράνε γρηγορότερα και να υπάρχουν περισσότερα διαθέσιμα εμβόλια αυτή τη στιγμή.

Επίσης ως επιστήμονας, θα ήθελα τα μαθήματα που πήραμε από αυτή την πανδημία να μας μείνουν. Χρειαζόμαστε μεγαλύτερες επενδύσεις παγκοσμίως στην έρευνα και τη δυνατότητα να χρηματοδοτούνται οι επιστήμονες για έρευνα που μπορεί να φαντάζει μεγάλο ρίσκο ή να μην έχει άμεσα εφαρμόσιμα αποτελέσματα, μας βοηθάει όμως να συλλέξουμε περαιτέρω γνώσεις και να είμαστε προετοιμασμένοι για όλα τα ενδεχόμενα-ακόμα και για αυτά που δεν αξιολογούμε επαρκώς ή δεν θεωρούμε πιθανό να συμβούν σύντομα, όπως η κλιματική αλλαγή.

Θέλω όμως να εκτιμήσουμε όλοι μας και πόσο αξιοθαύμαστο είναι το γεγονός ότι σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα δημιουργήθηκαν τόσο πολλά και αποτελεσματικά εμβόλια. Θυμάμαι ότι όταν πρωτοάκουσα τα νέα για την 94% αποτελεσματικότητα του εμβολίου της Pfizer είχα εκπλαγεί.

Οφείλουμε λοιπόν να πούμε ένα μεγάλο μπράβο σε όλους αυτούς τους ανθρώπους που εργάστηκαν άοκνα όλους αυτούς τους μήνες, βασιζόμενοι στις τεχνολογίες που έχουν αναπτυχθεί εδώ και χρόνια για θεραπεία σπάνιων ασθενειών, χάρη στην επίμονη δράση ομάδων ασθενών και των οικογενειών τους και να μην τα θεωρούμε όλα δεδομένα. Είναι αξιοσημείωτο ότι μόλις σήμερα εστάλησαν τα πρώτα εμβόλια στη Γκάνα, τη πρώτη χώρα της Αφρικής που έχει πρόσβαση στον εμβολιασμό, μέσω της πρωτοβουλίας κοινοποίησης εμβολίων Covax.

Το πρόγραμμα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) στοχεύει να διασφαλίσει ότι τα εμβόλια μοιράζονται δίκαια μεταξύ όλων των εθνών. Η Covax στοχεύει στην παροχή περίπου δύο δισεκατομμυρίων δόσεων εμβολίων Covid-19 παγκοσμίως μέχρι το τέλος του έτους. Συνολικά, 600.000 δόσεις του εμβολίου που αναπτύχθηκαν από την AstraZeneca και το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης έφτασαν στην πρωτεύουσα της Γκάνας, Άκρα σήμερα (Τετάρτη) και οι εμβολιασμοί αναμένεται να ξεκινήσουν την επόμενη εβδομάδα.

Κλείνοντας, θα ήθελα να επισημάνω και την καίρια συμβολή των εθελοντών στην αντιμετώπιση της πανδημίας. Χωρίς τους εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους ανά τον κόσμο που συμμετείχαν στις κλινικές μελέτες των εμβολίων, δεν θα ήμαστε τώρα στη θέση να συζητάμε αν θα εμβολιαστούμε, πότε θα εμβολιαστούμε και με ποιο εμβόλιο προτιμάμε να εμβολιαστούμε.

Ως μέρος της προσπάθειας για την περαιτέρω κατανόηση του ιού, το Ηνωμένο Βασίλειο ενέκρινε αυτή την εβδομάδα μια πρωτοπόρα μελέτη που θα εκθέσει νέους και υγιείς εθελοντές στον SARS-CoV-2.  Η μελέτη θα συμπεριλάβει έως και 90 προσεκτικά επιλεγμένους συμμετέχοντες ηλικίας 18-30 ετών - οι οποίοι διατρέχουν τον χαμηλότερο κίνδυνο επιπλοκών από κορονοϊό - και θα τους εκθέσει στον ιό σε ένα ασφαλές και ελεγχόμενο περιβάλλον. Μετά την έκθεση, οι εθελοντές θα παρακολουθούνται στενά από ιατρούς και επιστήμονες για 24 ώρες την ημέρα καθ 'όλη τη διάρκεια της μελέτης.

Η μελέτη, γνωστή ως μελέτη Human Challenge, στοχεύει στον προσδιορισμό της μικρότερης ποσότητας ιού που απαιτείται για την πρόκληση μόλυνσης. Μόλις ολοκληρωθεί - και ανάλογα με τα αποτελέσματα - στη συνέχεια θα προσκληθούν επιπλέον εθελοντές, θα εμβολιαστούν και θα εκτεθούν στον ιό για να βοηθήσουν στον εντοπισμό των πιο αποτελεσματικών εμβολίων και να επιταχύνουν την ανάπτυξή τους.

Η δοκιμή δεν έχει σχεδιαστεί για να προκαλέσει συμπτώματα σε εθελοντές και μόλις οι άνθρωποι αρχίσουν να εκκρίνουν ιό από τη μύτη τους, θα τους δοθεί remdesivir ως προληπτική θεραπεία. Ελπίζω αυτός ο αλτρουισμός και η επιθυμία μας για προσφορά στο κοινωνικό σύνολο να κατευθύνει και τις πράξεις μας στο μέλλον. Έχουμε πολλές ακόμα προκλήσεις να αντιμετωπίσουμε και δεν θα επιτύχουμε αν δεν συνειδητοποιήσουμε ότι κανένας δεν είναι ασφαλής μέχρι να είμαστε όλοι ασφαλείς.»