Οι παλιοί Μυτιληνιοί το θυμούνται «πίσω από το κεφάλι» του Απόστολου Αποστόλου, του Στρατή Πάλλη και του Νότη Παναγιώτου. Αργότερα «στόλιζε» την αίθουσα συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου Μυτιλήνης στο ιστορικό κτήριο του Δημαρχείου στη Μυτιληνιά προκυμαία. Στα τελευταία χρόνια επί της θητείας του Σπύρου Γαληνού τοποθετήθηκε στο διάδρομο της εισόδου του ίδιου κτηρίου. Μέχρι το σεισμό του 2017 που το ιστορικό Δημαρχείο έπαψε να λειτουργεί λόγω των ζημιών που υπέστη.

Μέχρι που όταν το παλιό Δημαρχείο επισκευάσθηκε και επαναχρησιμοποιήθηκε ως φύρδην μίγδην εκθετήριο της  δωρεάς Γιάννη Γιαννέλλη, διαπιστώθηκε πως το σημαντικό αυτό έργο τέχνης «κάπου το βάλανε».

Ο λόγος για το σήμα του Δήμου Μυτιλήνης, υπογεγραμμένο έργο του μεγάλου Έλληνα κεραμίστα Πάνου Βαλσαμάκη που εικονίζει τη μια όψη αρχαίου νομίσματος της Μυτιλάνας, με τη σαπφική λύρα και  τα γράμματα Μ, Υ, Τ, Ι και Λ. Που πρόσφατα ανακαλύφθηκε πίσω από ένα καλοριφέρ στο υπόγειο της Δημοτικής Πινακοθήκης. Και το οποίο διεκδικεί τη θέση του μεταξύ των έργων ενός μεγάλου καλλιτέχνη που το έφτιαξε ειδικά για το Δήμο της Μυτιλήνης στα προδικτατορικά χρόνια, τιμής ένεκεν στους φίλους του Απόστολο Αποστόλου και Νίκο Δαμδούμη αλλά και στον τόπο που τον δέχθηκε πρόσφυγα το 1922 από το πατρογονικό του Αιβαλί.

Το κεραμικό έργο, σύνθεση πλακιδίων που πλάστηκαν και εφυαλώθηκαν ειδικά για το έργο, δημιουργήθηκε μαζί με άλλα κεραμικά που κατασκεύασε ο Πάνος Βαλσαμάκης για τη διακόσμηση του ξενοδοχείου ΞΕΝΙΑ στο λόφο του Αϊ Γιάννη του Μόθωνα της Βαρειάς στη Μυτιλήνη, το κτήριο που σήμερα φιλοξενεί το τμήμα περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Για την ιστορία άγνωστο είναι που και πότε χάθηκε ο μεγάλης αξίας αυτός διάκοσμος του πάλαι ποτέ ξενοδοχείου έργο των μεγάλων Ελλήνων αρχιτεκτόνων Άρη Κωνσταντινίδη και Χαράλαμπου Σφαέλλου που «βιάσθηκε» αρχιτεκτονικα στο όνομα της ανάγκης στέγασης του Πανεπιστημίου.

Εκεί λοιπόν στις αρχές της δεκαετίας του 1960 ο Πάνος Βαλσαμάκης πηγαινοερχόταν με τα πλακάκια του για το ΞΕΝΙΑ και κάποια στιγμή εμφάνισε στον προσωπικό του φίλο και συμπατριώτη του από το Μικρασιατικό Αϊβαλί Νίκο Δαμδούμη το σήμα του Δήμου Μυτιλήνης με το νόμισμα που εικονίζει τη Σαπφική λύρα. Ας μη ξεχνάμε ότι ο Νίκος Δαμδούμης, πέραν της μοναδικής αξίας επάρκεια του στα διοικητικά πράγματα του Δήμου διέθετε μια μοναδική ευαισθησία σε θέματα πολιτισμού. Ας μη ξεχνάμε ότι ήταν από τους συνδημιουργούς του Μουσείου Θεόφιλου, της ξεχασμένης αλλά και κατεστραμμένης πλέον συλλογής του Λεσβιακού Οργανισμού Λαικής Τέχνης και άλλων μοναδικών για τον τοπικό πολιτισμό δημιουργιών.

Έκτοτε και για σχεδόν μισό αιώνα το έργο του Πάνου Βαλσαμάκη με το σήμα της Μυτιλήνης με τον έναν ή τον άλλο τρόπο παρέμεινε απαξιωμένο ίσως τα τελευταία χρόνια πλην όμως ορατό στον πολίτη που ήθελε να το δει. Η σημερινή του θέση στο υπόγειο της Δημοτικής Πινακοθήκης κάθε άλλο παρά του αξίζει. Ας αναδειχθεί λοιπόν καταλαμβάνοντας τη θέση που του αξίζει. Αλλά φτάνει πια η «εξορία» του και η απαξίωση του στα υπόγεια της Πινακοθήκης.

Ποιος ήταν*

Ο Πάνος Βαλσαμάκης γεννήθηκε στο Αϊβαλί το 1900 από εύπορη οικογένεια. Πήρε μέρος στη Μικρασιατική εκστρατεία και μετά την κατάρρευση του μετώπου και την Καταστροφή το 1922, έφθασε στη Σμύρνη και από εκεί στη Μυτιλήνη όπου βρήκε την υπόλοιπη οικογένειά του εκτός από δύο αδέρφια που σκοτώθηκαν. Η οικογένειά του από τη Μυτιλήνη έφυγε στην Αθήνα και ο ίδιος αναχώρησε για τη Μασσαλία. Σπούδασε ζωγραφική στη Σχολή Καλών Τεχνών και κεραμική στη Σχολή του Saint-Jean-du-Desert από το 1923 ως το 1930.

Τότε επιστρέφει στην Ελλάδα και διηύθυνε το Καλλιτεχνικό Εργαστήριο της εταιρείας «Κεραμεικός» από το 1930 ως το 1942, χρονιά που το εργοστάσιο επιτάχθηκε από τα γερμανικά ναζιστικά στρατεύματα και διακόπηκε η λειτουργία του. Από το 1942 ως το 1957 είναι καλλιτεχνικός διευθυντής του εργοστασίου κεραμικής ΑΚΕΛ Α.Ε. στο Λαύριο, ιδιοκτησίας της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος. Μετά το 1957 εργάσθηκε αποκλειστικά ως κεραίστας στο ιδιωτικό του εργαστήρι στο Μαρούσι. Πέθανε στην Αθήνα στις 29 Οκτωβρίου 1986.

Έργο του

Από την ώρα που γύρισε στην Ελλάδα, το έργο του χωρίζεται σε τρεις περιόδους:

- Κεραμεικός: Αν και μεγάλο μέρος της δουλείας του για τον Κεραμεικό χάθηκε στα χρόνια της κατοχής, εντούτοις τα έργα του που σώζονται μας επιτρέπουν να ανασυγκροτήσουμε την εικόνα της πρώτης φάσης της δημιουργίας του. Στο εργαστήρι του Κεραμεικού είχαν αναπτυχθεί τρεις κυρίως ρυθμοί: ο νεοαρχαϊκός, ο βυζαντινο-ανατολικός και ο λαϊκός. Οι δημιουργίες του δεν εντάσσονται σε κανέναν από αυτούς, αλλά αποτελούν ξεχωριστή περίπτωση και φέρουν έντονη την προσωπική του σφραγίδα. Ρέπει προς μια εξευγενισμένη έκφραση, φιλτραρισμένη μέσα από την ευαισθησία και την ευρωπαϊκή του παιδεία.

Όπως όλοι οι Μικρασιάτες, έτσι κι αυτός έχει μια σχέση διαφορετική με την Ελλάδα. Αυτό ίσως εξηγεί ως ένα σημείο το ρομαντισμό και την κάποια εξιδανίκευση των ηθογραφικών σκηνών που απεικονίζει. Οι συνθέσεις του με τα στιγμιότυπα από την ήρεμη αγροτική ζωή έχουν μια έντονη ζωγραφικότητα και καθαρά αφηγηματικό χαρακτήρα. Είναι φανερή η επιδίωξη να μεταφέρει μια ζωγραφική σύνθεση πάνω σε κεραμική επιφάνεια, προσαρμόζοντάς την στις ιδιαίτερες απαιτήσεις του υλικού.

- Α.Κ.Ε.Λ. (Ανώνυμος Κεραμευτική Εταιρεία Λαυρίου): Οι σκηνές εξακολουθούν να είναι κατά κύριο λόγο ηθογραφικές και να απεικονίζουν ήρεμα στιγμιότυπα από τη ζωή και τις ασχολίες του χωριού, τόσο σε ζωγραφικούς πίνακες όσο και σε μεγαλύτερες και διαφορετικού σχήματος ζωγραφικές επιφάνειες. Οι μορφές δεν είναι πια λεπτές και αέρινες, αλλά πατούν στέρεα στη γη, τα περιγράμματά τους γίνονται πιο έντονα, αρχίζει να διαφαίνεται μια τάση προς αφαίρεση και σχηματοποίηση που θα κορυφωθεί στις επόμενες δεκαετίες.

Τα ζωόμορφα κεραμικά, άλλα από τα οποία είναι χρηστικά και άλλα διακοσμητικά, κάνουν τώρα την εμφάνισή τους και απηχούν επιδράσεις από τους προϊστορικούς πολιτισμούς της Ελλάδας και της Ανατολής, αλλά και από τη μικρασιατική κεραμική.

Στην ίδια αυτή δεκαετία σημειώνουμε και την εμφάνιση των πρώτων μεγάλων κεραμικών πανώ, που στη συνέχεια θα αποτελέσουν το πεδίο νέων θεματολογικών και τεχνικών ερευνών. Τα κεραμικά αυτά πανώ, που προορίζονται για εσωτερική και εξωτερική διακόσμηση κτηρίων, αποτελούν το κορύφωμα της μακρόχρονης προσπάθειας του Βαλσαμάκη για «μια επιστροφή της κεραμικής στο μητρικό αγκάλιασμα της αρχιτεκτονικής», όπως είπαν χαρακτηριστικά.

Στα έργα της εποχής αυτής αρχίζει να εμφανίζεται η αλληλοεπικάλυψη τμημάτων των μορφών που συνεχίζεται και στις επόμενες δεκαετίες, δημιουργώντας μια ενδιαφέρουσα σχεδιαστική ιδιομορφία με έντονα διακοσμητικό αποτέλεσμα.

- Μαρούσι: Η Ελλάδα των κεραμικών συνθέσεων σε πανώ που φιλοτεχνήθηκαν κατά κύριο λόγο ως το τέλος της δεκαετίας του 60, είναι ένας ειδυλλιακός τόπος που τον κατοικούν ήρεμοι και καλοκάγαθοι χωρικοί, χαμογελαστοί βοσκοί και ψαράδες και λυγερόκορμες κοπέλες με μακριές πλεξούδες. Οι «Πρόσφυγες» με την απέραντη θλίψη στα μεγάλα εκφραστικά μάτια και την άμεση αναφορά στην χαμένη πατρίδα, είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα έργα του καλλιτέχνη, που η τεχνοτροπία του προαναγγέλλει μερικές από τις τάσεις των τελευταίων δεκαετιών. Στη δεκαετία του 60 επισημαίνουμε επίσης την εμφάνιση του θέματος «Πολιτεία» με την αυστηρά τεκτονική, γεωμετρική δομή, που άλλοτε πλουτίζεται με κάποιες αναφορές στη σύγχρονη πραγματικότητα και άλλοτε αποκτά ένα περισσότερο ονειρικό-διαχρονικό ύφος.

Μια διαφορετική ανανεωτική προσπάθεια εκφράζουν οι πυρίμαχες ανάγλυφες μορφές και τα πυρίμαχα κεραμικά ανάγλυφα με τα λιτά χρώματα και τις έντονα στυλιζαρισμένες μορφές, που αντλούν κι αυτά συχνά την έμπνευσή τους από αρχαία ειδώλια και από αγγειογραφίες της γεωμετρικής εποχής, η μετάπλαση τους όμως οδηγεί στη δημιουργία τελείως σύγχρονων και προσωπικών μορφών.

Από τις αρχές της δεκαετίας του 70 και εξής, οι παλιότερες επιδράσεις από τη λαϊκή τέχνη μεταπλάθονται ριζικά, ενώ οι όλο και πιο σχηματοποιημένες φιγούρες, που απηχούν την επίδραση της αρχαίας ελληνικής τέχνης, ιδιαίτερα της γεωμετρικής εποχής, αποκτούν κυρίαρχη θέση. Οι μορφές έχουν τώρα μεγαλύτερη εκφραστικότητα, εσωτερικότητα και μνημειακό χαρακτήρα. Το ανανεωμένο γενικά ρεπερτόριο των δύο τελευταίων δεκαετιών περιλαμβάνει παραστάσεις με κάποιο ιστορικό, μυθολογικό ή συμβολικό περιεχόμενο και μεμονωμένες μορφές, εμπνευσμένες από την αρχαία πλαστική και αγγειογραφία αλλά μεταπλασμένες με μια σύγχρονη, αφαιρετική αντίληψη.

Τέλος, από το 1975 και έπειτα δίνει μεγάλη έμφαση στην καταγραφή των αναμνήσεων του, καρπός της οποίας ήταν η έκδοση μιας ποιητικής συλλογής, με τίτλο «Πικρή Πολιτεία» και δύο αυτοβιογραφικών βιβλίων με τίτλους «Πολιτεία δίχως κάστρα» και «Πολιτεία δίχως φως.

Το έργο του Πάνου Βαλσαμάκη, σπάνιο τόσο για το μέσο όσο και για την μανιέρα του, διακρίνεται για την έντονη σχηματοποίηση και την πλούσια, σχεδόν λαμπερή, χρωματική του παλέτα. Παρά το γεγονός πως εκμεταλλεύεται κάθε εκδοχή της καμπύλης, του κύκλου, και των γεωμετρικών σχημάτων με αφαιρετική διάθεση στην απόδοση των θεμάτων του (με την ίδια ίσως λογική της ανατολικής βυζαντινής αγιογραφίας)τα έργα του, παρ' όλα αυτά, σφύζουν από ζωή και πλαστικότητα. Η παραστατικότητα περιορίζεται στο ουσιώδες, χωρίς περιττές λεπτομέρειες, δίνοντας έμφαση στο χρώμα. Στατικό εκ πρώτης όψεως μα με έντονο εσωτερικό παλμό και ζωή το έργο του Πάνου Βαλσαμάκη μπορεί με βεβαιότητα να θεωρηθεί διαχρονικό. Η θεματολογία του είναι εμπνευσμένη πότε από τις χαμένες πατρίδες και άλλοτε από τη φύση και τον σύγχρονο κόσμο.

Έργα του καλλιτέχνη βρίσκονται ενώ αρκετά κοσμούν προσόψεις κι εσωτερικά τόσο δημόσιων όσο και ιδιωτικών κτηρίων. Παρουσίασε πολλά έργα του στο εξωτερικό και τιμήθηκε με ειδικά βραβεία, το χρυσό των Βρυξελλών, αργυρό των Παρισίων, χαλκό του Α' Πανελληνίου, και άλλα πολλά.

Το 1986 βραβεύτηκε μετά θάνατον από την Ακαδημία Αθηνών για το σύνολο του καλλιτεχνικού και λογοτεχνικού του έργου.

*Πηγές

Ευάγγελος Ανδρέου, Στοιχεία Ζωής, 1978 (Πάνος Βαλσαμάκης)

Ευάγγελος Ανδρέου, "Φως Ιλαρόν" για τον Φώτη Κόντογλου από τον Πάνο Βαλσαμάκη, Περιοδικό "Κεραμικά Χρονικά" τ.26/1982

Βαλσαμάκης, Πάνος. Περιοδική Βιογραφική Ιστορία και Εγκυκλοπαιδεία των Εικαστικών Τεχνών - Περιοδικό "ΕΙ" (Ευρωπαϊκό Κέντρο Τέχνης EUARCE)