Η φονική βία που υπέστη ο Ζακ από «νοικοκυραίους» άντρες και αστυνομικούς πέρυσι τον Σεπτέμβριο συνέβη σε μια χρονική συγκυρία θα λέγαμε ευφορίας για την ΛΟΑΤ κοινότητα και γενικότερα το κίνημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ελλάδα. Λίγο πιο πριν, ο νόμος για την ταυτότητα του φύλου και ο νόμος για το σύμφωνο συμβίωσης είχαν ψηφιστεί από την βουλή, ενώ η αριστερή κυβέρνηση και στελέχη του κρατικού μηχανισμού έπαιρναν σαφείς θέσεις υπέρ των ΛΟΑΤ δικαιωμάτων. Η νομική, κρατική αυτή αναγνώριση συνοδευόταν και από μια αυξανόμενη ορατότητα των λοατ στο δημόσιο χώρο. Βέβαια, η βίαιη, φονική επίθεση κατά του Ζακ δεν αποτελεί εξαίρεση αλλά έρχεται να προστεθεί σε μια σειρά βίαιων και μερικές φορές δολοφονικών επιθέσεων εναντίον μη ετεροκανονικών ατόμων όπως ο Βαγγέλης Γιακουμάκης μερικά χρόνια πριν.

Η εκ πρώτης όψεως παράδοξη αυτή συνύπαρξη κυρίως νομικής και θεσμικής αναγνώρισης και φονικής βίας δεν συμβαίνει μόνο στην Ελλάδα. Η μαύρη τρανς γυναίκα ακτιβίστρια CeCe McDonald επισήμανε πρόσφατα την ταυτόχρονη άνοδο της τρανς ορατότητας και των βίαιιων, φονικών επιθέσεων εναντίον τρανς  κυρίως των μαύρων, γυναικών στις ΗΠΑ.  Η συνύπαρξη αυτή είναι αποτέλεσμα της διάστασης ανάμεσα στην αναγνώριση και τη δικαιοσύνη.  Όπως παρατηρεί ο τρανς πανεπιστημιακός Aren Aizura, τρανς έγχρωμες γυναίκες ακτιβίστριες προσκαλούνται να δώσουν ομιλίες σε γνωστά πανεπιστήμια/κολλέγια ενώ δεν μπορούν να βρουν μια σταθερή δουλειά για να πληρώσουν το νοίκι τους. H αναγνώριση αφορά ένα ορισμένο τμήμα queer ατόμων κυρίως λευκών, μεσοαστών ομοφυλόφιλων ανδρών αλλά και γυναικών τα οποία είναι αναγνωρίσιμα κατ’ εξαίρεση αφού διαχωρίζονται από εκείνα των οποίων η ζωή δεν συμμορφώνεται με την ετεροκανονικότητα και τα οποία δεν ενσωματώνονται στα φιλελεύθερα καθεστώτα των δικαιωμάτων και της αναπαράστασης, ορατότητας. Η συνύπαρξη αυτή φονικής βίας και αναγνώρισης εκφράζεται με την συνύπαρξη βιοπολιτικής και νεκροπολιτικής.

Η queer θεωρητικός Jasbir Puar στο βιβλίο της “Terrorist assemblages” αναλύοντας τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας από το αμερικάνικο κράτος με αφορμή τη επίθεση στους διδυμους πυργους την 11 Σεπτεμβρίου του 2001, δείχνει ότι πέρα απο τα ετεροφυλόφιλα υποκείμενα  που ζούν σύμφωνα με την ετεροκανονικότητα, όσοι γκέι και λεσβίες που είναι ομοκανονικοί δηλ. συμμορφώνονται με την ετεροκανονικότητα δεν θεωρούνται ζωες χωρίς σημασία όπως θάλεγε η Butler, αλλά συμπεριλαμβάνονται στα υποκείμενα που θεωρούνται άξια να αναπαράγουν την ζωή. Η συμπερίληψη αυτή γίνεται στο όνομα του αμερικάνικου έθνους, ενός ομοεθνικισμού σε βάρος φυλετικών και εθνοτικών Άλλων οι οποίοι θεωρούνται όχι ως υποκείμενα αλλά ως αποκείμενα (abjects) προορισμένα για τον θάνατο.

Θεωρώ ότι ο θάνατος του Ζακ αναδεικνύει και μας καλεί να σκεφτούμε για την συνύπαρξη της βιοπολιτικής και της νεκροπολιτικής στο ελληνικό κοινωνικό/πολιτιισμικό συμφραζόμενο, την διαδικασία ενσωμάτωσης ορισμένων ομοκανονικών λοατ υποκειμένων στη πολιτική αναπαραγωγής της ζωής και την αποκειμενοποίηση κάποιων εθνοτικών, φυλετικων αλλά και έμφυλων/σεξουαλικά Αλλων για τους οποίους προορίζεται μια σχεδόν ζωή (near life, E. Stanley), γυμνή ζωή (G. Agamben), αργός θάνατος (L. Berlant) ή και κυριολεκτικός, φυσικός θάνατος. Η συζήτηση αυτή δεν αφορά ένα μονοθεματικό γκέι/λοατ ζήτημα αλλά την ανάλυση, κατανόηση της ελληνικής κοινωνίας στην συνθήκη του νεοφιλελευθερισμού και την τροχιοδρόμηση ενός “ευρυτερου άξονα χειραφέτησης” όπως γραφει η Μαρία Λούκα στην εισαγωγή της στο βιβλίο για τον Ζακ, την Zackie Oh . Ετσι, το βιβλίο αυτό αποτελεί μια εξαιρετική συμβολή στην σημαντική αυτή συζήτηση. Εξαιρετικής όχι μόνον με την έννοια της πολύ καλής αλλά και της κατ’ εξαίρεσης, της σπανίζουσας αφού ο κυρίαρχος πολιτικός λόγος για το ΛΟΑΤ ζήτημα στα δεξιά αλλά και στα αριστερά, περιορίζεται στον φιλελεύθερο λόγο περί δικαιωμάτων. Η διαθεματική, ριζοσπαστική queer-φεμινιστική αυτή προσέγγιση αναδύεται και από τα λόγια του ίδιου του/της Ζακ/Zackie Oh.

Καταρχήν η οροθετικότητα του Ζακ και ειδικότερα το στίγμα και η σιωπή που συνεχίζει να περιβάλλει τους οροθετικούς αντιπαρατίθεται με τις κυρίαρχες πολιτικές προώθησης του σύμφωνου συμβίωσης και του δικαιώματος στον γάμο. Στον λόγο του Ζακ για το AIDS υπογραμμίζεται η καταπίεση, η δομική βία που απορρέει απο τον στιγματισμό των οροθετικών αλλά και το σύστημα υγείας. Ο Ζακ επισημαίνει ότι πέρα από μια θεωρούμενη ως ουδέτερη υγεία υπάρχει και ο κοινωνικός θάνατος ιδιαίτερα για τους ταξικά, εθνοτικά και φυλετικά περιθωριοποιημένους ανθρώπους. Παραθέτω το σχετικό απόσπασμα απο το βιβλίο : “Λέμε ότι σήμερα πια δεν πεθαίνεις από τον ΗΙV. Υπάρχουν φάρμακα που καταστέλλουν τον ιό, που σου προσφέρουν  καλή υγεία και ποιότητα ζωής. Υπάρχουν όμως άνθρωποι που ακόμα πεθαίνουν. Χρήστες, άστεγες, μετανάστες και πρόσφυγες χωρίς χαρτιά, άνθρωποι που δεν έχουν πρόσβαση στις εξετάσεις, στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη ή που δεν αναζητούν ιατρική βοήθεια γιατί δεν τους ενδιαφέρει, γιατί τους έχει τσακίσει το στίγμα, η απόρριψη, η ντροπή, ο κοινωνικός αποκλεισμός και έχουν παραιτηθεί. Ναι, σήμερα δεν πεθαίνεις από το HIV. Άλλοι σε σκοτώνουν.” (σ.91). Ετσι, θεωρεί ότι η ανοιχτή δημόσια δήλωση της οροθετικότητας του αποτελεί μια πολιτική δράση ενάντια σον στιγματισμό και την ντροπή Παραθέτω και πάλι: “Μακάρι αυτοί που μιλάμε χωρίς φόβο αλλά με πάθος να γίνουμε περισσότεροι. Μόνο έτσι αλλάζει ο κόσμος.” (σ. 89). Σε αντιπαράθεση με τις κυρίαρχες -κρατικές και κινηματικές- πολιτικές που δίνουν έμφαση στο σύμφωνο συμβίωσης ενώ παραγκωνίζουν το AIDS, o Zak από τις συνεντεύξεις του στη Μαρία Λούκα και τα λόγια του φαίνεται ότι δεν θεωρεί το σύμφωνο συμβίωσης πρωταρχικό ζήτημα. Ενδεικτικό είναι το ένα και μοναδικό, ειρωνικό, παρωδικό/camp  σχόλιο του σχετικά με το σύμφωνο : “Ένας χρόνος και κάτι με σύμφωνο συμβίωσης κι ακόμα δεν έχω καταφέρει να βρω έναν πλούσιο γαμπρό να με αποκαταστήσει” (σ. 61). Η επικέντρωση του Ζακ στην καταπίεση, τη δικαιοσύνη παρά στην αναγνώριση, την ενσωμάτωση στην ετεροκανονικότητα διαφαίνεται και απο το γεγονός ότι στα κείμενα του κυριαρχεί το ζήτημα της καταπίεσης της θηλυκότητας/της θηλυπρέπειας, της φιγούρας της αδερφής. Ο Ζακ συνδέει τον στιγματισμό της οροθετικότητας με εκείνον της “αδερφής” και με την γενικότερη απαξίωση της θηλυκότητας και την πατριαρχία: “ Εζησα να το ακούσω και αυτό: “Καλά το ειτζ αλλά να ντύνεσαι γυναίκα”; Πατριαρχία φίλες μου. Η μάστιγα του αιώνα.” (σ. 70). Και αναφερόμενος στην επιλογή της ταυτότητας του ως Zackie Oh γράφει : “Αυτή η τελευταία μου ταυτότητα ήταν που έγινε πιο δύσκολα αποδεκτή” (σ. 31). Ο στιγματισμός και η καταδίωξη της “αδερφής” από την κοινωνία αλλά και τους μηχανισμούς κρατικής καταστολής έχει μακρά ιστορία στην ελληνική κοινωνία.  Οπως έχω δείξει στο πρόσφατο κείμενο μου “Φαντάσματα από το παρελθόν στο παρόν”, η απαξίωση της “αδερφής” ενυπάρχει κσι στις νεότερες γενιές ομοφυλόφιλων ανδρών οι οποίοι συνδέουν την φιγουρα της “αδερφής” με ένα παρωχημένο παρελθόν το οποιο αντιπαραθέτουν με το  πρότυπο του σύγχρονου, ευρωπαιου, λευκού, μεσοαστού, αρρενωπού gay.  Σε αντιπαράθεση με αυτή την ομοκανονικότητα η Zackie Oh είναι μια πρώην, ξεπεσμένη αστή και μια τσουλάρα δηλαδή μια παραβατική θηλυκότητα. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι η drag παραστασιακή επιτέλεση αυτής της στιγματισμένης, παραβατικής θηλυκότητας θεωρείται ότι αποτελεί μια θεραπεία, ψυχοθεαπεία.

Λέει ο/η Ζακ/Zackie Oh: “Ξεκίνησα, λοιπόν, να μελεταω, να πειραματίζομαι πάνω σ’ αυτό κι έτσι επινόησα τη Zackie Oh. Ειναι μια πρώην κυρία της καλής τάξης που ξέπεσε, έπιασε πάτο και αναδύθηκε ως τσουλάρα, Εννοείται ότι είναι μια δική μου προέκταση, με την έννοια ότι λέει και κάνει πράγματα πο άνετα απ΄ότι ο Ζακ. Αυτή για μένα είναι η πεμπτουσία του drag. Είναι θεραπευτικό, απεγκλωβίζει κομμάτια του εαυτού σου. Πολλές φορές κάνω show που βασίζονται σε μια δική μου άσχημη εμπειρία. Οταν επιτελώ ξανά αυτή την εμπειρία πάνω στη σκηνή διακωμωδώντας την, είναι σα να την ξορκίζω.” (σ. 31). Η θεώρηση αυτή αντιστοιχεί στις πιο πρωτοποριακές προσεγγίσεις της σύγχρονης queer/φεμινιστικής θεωρίας για την παραστασιακή επιτέλεση του S/M, του σαδομαζοχισμού την οποία θεμελίωσε η θεωρητικός Lynda Hart στο βιβλίο της “Between the body and the flesh. Σύμφωνα με την Hart η επιτέλεση του S/M  αποτελεί μια μορφή ψυχικής θεραπείας απο ένα σεξουαλικό τραύμα του παρελθόντος και ειδικότερα μια επανεπεξεργασία βιασμού ή αιμομιξίας. Επιπλέον, η ανάληψη της θηλυκότητας από τον Ζακ μέσω του drag συνεπάγεται την αμφισβήτηση της φυσικότητας του φύλου. Για τον Ζακ η ανάληψη της θηλυκότητας δεν αποτελεί μια ευθυγράμμιση της εξωτερικής κοινωνικής συμπεριφοράς σε μια βαθύτερη βιολογική θηλυκή ουσία σύμφωνα με την γνωστή ψυχιατρίζουσα ρήση “γυναίκα φυλακισμένη σε ένα ανδρικό σώμα”, αλλά μια επιβεβαίωση της μπατλεριανής ρήσης ότι το φύλο είναι drag. Επιπλέον, η θηλυκότητα αυτή γίνεται αντιληπτή ως μια αντίσταση στο ανδρικό προνόμιο και τη δυαδική κατηγοριοποίηση του φύλου. Ο Ζακ η Zackie δεν είναι ούτε μόνο άνδρας μόνο ούτε μόνο γυναίκα αλλά και τα δύο και πέρα από τα δύο.  Οπως λέει ο ίδιος: “Μέσα από όλη αυτή την αναζήτηση που έκανα, κατάφερα να αποτινάξω από πάνω μου τις ταμπέλες. Ζούμε σε μια κοινωνία που έχει μάθει να βάζει ταμπέλες και να αναγνωρίζει αυστηρά το αρσενικό και το θηλυκό. Δεν είμαστε αυτό, όμως. Είμαι πολύ περισσότερα πράγματα από μια ταξινόμηση. Προσωπικά πλέον δεν αυτοποροσδιορίζομαι ούτε ως άνδρας ούτε ως γυναίκα. Δεν ένιωθα ποτέ αγόρι αλλά ούτε ήθελα να κάνω μετάβαση φύλου. Ολο αυτό που ψυχανεμιζόμουν μέσα μου και δεν μπορούσα να το μορφοποιήσω, να του δώσω λέξεις, το βρήκα διαβάζοντας Judith Butler. Τη λάτρεψα και συνειδητοποίησα ότι είμαι αυτό που περιγράφει στα κείμενά της, gender queer. M’ αρέσει να βάφομαι, να ντύνομαι πιο fluid και κυρίως είναι απελευθερωτικό να μη χρειάζεται να πεις ‘είμαι άνδρας και άρα πρέπει να κάνω αυτό’ ”. (σ. 30-31).

Τελειώνοντας, θα ήθελα να πω δυο λόγια για τον επαναπροσδιορισμό του πολιτικού που αναδύεται στον λόγο του Ζακ. Οπως ανέφερα και προηγουμένως η πολιτική του Ζακ δεν περιορίζεται σε ένα μονοθεματικό γκει/λοατ ζήτημα. Η καταπίεσή του ως queer, ως αδερφής αποτελεί ένα όχημα  εμπάθειας θα έλεγα, εν-συναίσθησης άλλων μορφών καταπίεσης. Παραθέτω: “Από τότε πάντως συγκρότησα τον εαυτό μου πιο πολιτικά. Κατανόησα ότι δεν μπορώ να διαχωρίσω αυτό που συμβαίνει σε μένα από αυτό που συμβαίνει ευρύτερα στην κοινωνία, με όλες αυτές τις συνθήκες που μας καταπιέζουν ως υποκείμενα. Και δεν αναφέρομαι μόνο στα ΛΟΑΤΚΙ δικαιώματα. Αν είσαι υπερ της ισότητας και της ελευθερίας δε γίνεται να μη σε απασχολούν και άλλα ζητήματα, δε γίνεται να μη σε νοιάζει η φτώχεια, ο ρατσισμός και ο φασισμός.” (σ. 27). Και παρακάτω: “Διαβάζω για τους γονείς που απειλούν με κατάληψη σχολείου προκειμένου να μη δεχτεί προσφυγόπουλα και σκέφτομαι μεταξύ άλλων, πως όταν πήγαινα κι εγώ σχολείο, υπήρχαν γονείς που επειδή δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο για να διώξει το σχολείο την αδερφή, απειλούσαν τα ίδια τους τα παιδιά προκειμένου να μην κάνουν παρέα μαζί μου.” (σ. 75).

Για τον Ζακ η πολιτική δραστηριότητα δεν περιορίζεται στη νομική αναγνώριση ΛΟΑΤ δικαιωμάτων ούτε σε ένα απόμακρο επαναστατικό μέλλον. Ο ακτιβισμός ταυτίζεται με την καθημερινή ζωή και αποτελεί από πράξεις άμεσης, έμπρακτης και καθημερινής αλληλεγγύης. Παραθέτω και πάλι: “Και φοβάμαι πως όσοι νόμοι και να γίνουν, όσα κείμενα και να γραφτούν, όσο και ‘καταδικάζω τη βια’ να φωνάξουμε, αν δε μάθουμε να αντιδρούμε όταν τη βλέπουμε μπροστά μας δεν καταφέρνουμε και πολλά. Καταλαβαίνω το φόβο, καταλαβαίνω τη δυσκολία που μπορεί να υπάρχει και δε βγάζω τον εαυτό μου απέξω σε αυτό που λέω, αλλά ρε γαμώτο η αλληλεγγύη πρέπει να είναι κυρίως έμπρακτη.” (σ. 40) Λέγοντας αυτά ήταν σαν ο Ζακ να είχε προβλέψει τη σκηνή της βίαιης επίθεσης που δέχτηκε τον Σεπτέμβρη του 2018 όπου κανείς από τους περαστικούς δεν αντέδρασε… Ωστόσο, όπως θα ‘λεγε και ο μεγάλος queer θεωρητικός και ακτιβιστής του AIDS Douglas Crimp που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή ας μην εγκλωβιστούμε στη μελαγχολία αλλά ας συνδυάσουμε το πένθος με την στράτευση, τον αγώνα για να φτιάξουμε, όπως λέει ο Ζακ, τουλάχιστον προς το παρόν τους δικούς μας μικρόκοσμους, τις δικές μας μικρογραφίες του κόσμου, όπως θα θέλαμε αυτός να είναι στο μέλλον. (σ.110). 

*Ο Kώστας Γιαννακόπουλος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας-Διευθυντής του μεταπτυχιακού προγράμματος “Φύλο, Πολιτισμός και Κοινωνία”.

Μεγάλο μέρος του σημερινού άρθρου του παρουσιάστηκε στην εκδήλωση για την παρουσίαση βιβλίου για τον Ζακ, τη Zackie Oh την Παρασκευή 6 Σεπτεμβρίου 2019 στο Πανελλήνιον και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ροδακιό

Τις φωτογραφίες παραχώρησε προς δημοσίευση στο «Ν» ως χορηγό επικοινωνίας για τις ανάγκες της εκδήλωσης, ο Αλέξανδρος Κατσής, από τους συντελεστές του βιβλίου.