Πλησιάζοντας προς το τέλος του Απρίλη, η Άνοιξη προχωρεί απτόητη. Τα φυτά στρώνουν το πολυποίκιλτο χαλί τους, αναμένοντας την Ανάσταση και τον Μήνα των Λουλουδιών, εμφανίζονται τα πρώτα είδη μεταναστευτικών πτηνών και ξεμυτίζει δειλά δειλά η ερπετοπανίδα στη λεσβιακή ύπαιθρο. Το Νερό, στον αέναο εποχικό του κύκλο, εγκαταλείπει τις βροντώδεις εμφανίσεις στους καταρράκτες του Γεωπάρκου και πλημμυρίζει με μελωδικά κελαρύσματα τους χειμάρρους του νησιού.

Το Νερό, σμιλεύοντας το γήινο ανάγλυφο δημιουργεί επιμήκεις τομές που συνιστούν μια διακριτή ομάδα γεωμορφών, τις κοιλάδες. Η μορφή τους εξαρτάται από συνδυασμό παραγόντων: τις διαχρονικές μεταβολές της διαβρωτικής δράσης και της μεταφορικής ικανότητας του νερού, την υψομετρική διαφορά από το επίπεδο της θάλασσας, τον τεκτονισμό της περιοχής, τη φύση και την αφθονία των μεταφερόμενων υλικών, το γεωλογικό υπόβαθρο και την τρωτότητα των πετρωμάτων και μερικές φορές από τις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις.

Οι κοιλάδες αποτελούν σχετικά οριοθετημένα συστήματα που συμπυκνώνουν τον γεωλογικό χρόνο, ενσωματώνοντας ποικιλία φυσικών διεργασιών και φυλάσσοντας πληθώρα γεωλογικών τεκμηρίων. Αποτελούν ενδιαιτήματα πλήθους μορφών ζωής και φιλοξενούν ποικιλία ειδών χλωρίδας και πανίδας. Επιπλέον, η διαθεσιμότητα του νερού ως πηγή ζωής και ενέργειας και τα γόνιμα εδάφη επέτρεψαν την εγκατάσταση και ανάπτυξη του ανθρώπινου πολιτισμού σε αυτές.

Έτσι, στις κοιλάδες, αποτυπώνονται η τέχνη, η τεχνολογία, ο πλούτος, τα δίκτυα, οι συνδέσεις, τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά, οι μύθοι, οι θρύλοι και οι δοξασίες των ανθρώπινων κοινοτήτων.

Η Λέσβος, έχοντας πλούσιο υδρογραφικό δίκτυο διαθέτει πλήθος κοιλάδων, μικρού σχετικά μήκους, στις οποίες όμως μπορεί κανείς, σε μικρή γεωγραφική έκταση, να παρατηρήσει και ερευνήσει όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Μια από αυτές τις κοιλάδες είναι η κοιλάδα της Λιγώνας, η Κοιλάδα των Υδρόμυλων.

Γεωμορφολογικός Χάρτης Κοιλάδας Λιγώνας

Η Λιγώνα βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Λέσβου, στις δυτικές υπώρειες του Λεπέτυμνου, μεταξύ των οικισμών Πέτρας και Μήθυμνας με διεύθυνση ΝΑ – ΒΔ. Οριοθετείται, βόρεια από τα υψώματα Ράχωνας και Μίξες, ανατολικά από τα Ξηρά Ράχτα, νότια από τα υψώματα Σύνεμπρα και Ρούσσα και δυτικά βρέχεται από τη θάλασσα του Αιγαίου Πελάγους. Αποτελεί το βόρειο τμήμα της ευρύτερης πεδιάδας της Πέτρας. Έχει έκταση 9 τ. χλμ., μήκος 6 χλμ. και πλάτος 2 χλμ. περίπου. Εμφανίζει σχετικά έντονο ανάγλυφο με μέγιστο υψόμετρο τα 872 μ.

Δημιουργία – Διαμόρφωση Κοιλάδας

Μετά την κατάρρευση του στρωματοηφαιστείου του Λεπέτυμνου η ηφαιστειακή δραστηριότητα συνεχίστηκε με την ανάβλυση μάγματος, τη σταδιακή ψύξη του και τον σχηματισμό πλήθους ηφαιστειακών δόμων με χαρακτηριστικότερους την υψηλότερη κορυφή του νησιού Βίγλα (υψ. 969μ.) και τον Προφήτη Ηλία (υψ. 938μ.). Με τη σταδιακή ανύψωση του εδάφους ξεκινά η διαβρωτική δράση του νερού. Μέσα από ένα σύμπλεγμα πολύπλοκων λειτουργιών και διεργασιών, το νερό μαζί με άλλους παράγοντες καταστρέφει, διαβρώνει, διαλύει, απογυμνώνει, εκβαθύνει, μεταφέρει και αποθέτει διάφορα υλικά και πετρώματα. Παράλληλα η τεκτονική δραστηριότητα καταβυθίζει μεγάλο τμήμα της περιοχής σχηματίζοντας το βύθισμα του κόλπου της Πέτρας, επιταχύνοντας τις διεργασίες της διάβρωσης, μεταφοράς και απόθεσης ενώ η διάρρηξη των πετρωμάτων επιτρέπει την εμφάνιση πηγών στα ανάντη της κοιλάδας.

Φυσικό Περιβάλλον
Η περιοχή χαρακτηρίζεται από το τυπικό μεσογειακό κλίμα με θερμά άνυδρα καλοκαίρια και σχετικά ήπιους, υγρούς χειμώνες. Η χλωρίδα της περιοχής εμφανίζει έντονη ποικιλία αλλά και σαφή υψομετρική διάρθρωση. Στα χαμηλά υψόμετρα κυριαρχούν οι καλλιέργειες (ετήσια φυτά, δενδρώδεις – κυρίως ελαιόδεντρα). Στα υψηλότερα υψόμετρα κυριαρχεί η μακία βλάστηση (χαμηλοί θάμνοι, πουρνάρια, κ.λπ.) καθώς και συστάδες βελανιδιών. Διακριτή είναι και η κατανομή της παραποτάμιας βλάστησης σε όλη τη διαδρομή του υδατορέματος (πλατάνια, λεύκες κισσοί, κ.α.) ενώ απαντώνται και αρωματικά φυτά (ρίγανη, φλισκούνι, κ.α.). Στην περιοχή των υδρόμυλων διακρίνονται είδη τα οποία αποτελούσαν καλλιέργειες κατά την περίοδο λειτουργίας αυτών (συκιές, βυσσινιές, κορομηλιές, κ.α.). Η κοιλάδα εντάσσεται στη Ζώνη Ειδικής Προστασίας GR4110012 Βόρεια Λέσβος. Στην περιοχή φιλοξενούνται είδη προτεραιότητας όπως: η καστανόπαπια, η αετογερακίνα, ο αιγαιοτσιροβάκος, το σμυρνοτσίχλονο, το φρυγανοτσίχλονο, η δενδροσταρήθρα και ο παρδαλοκεφαλάς. Επίσης, έχουν παρατηρηθεί διάφορα είδη θηλαστικών και ερπετών (νυχτερίδες, κροκοδειλάκι, γαλιά, χελώνες, οχιές, κ.λπ.).

Κροκοδειλάκι (Stellagama stellio)

Χάρτης Γεώτοπων

Κυρίαρχα στοιχεία του τοπίου αποτελούν οι ηφαιστειακοί δόμοι, οι πηγές και το ρέμα της Λιγώνας. Επιπρόσθετα, στην περιοχή εντοπίζονται επιμέρους σημεία ενδιαφέροντος όπως ρήγματα, εμφανίσεις ιγνιμβρίτη, στηλοειδείς κατατμήσεις λαβών και πλήθος άλλων τεκμηρίων της γεωλογικής εξέλιξης της περιοχής. Παράλληλα, ιδιαίτερα γνωστός είναι ο γεωμορφολογικός σχηματισμός που ονομάζεται Κρίκος του Αχιλλέα στον οποίο ο μύθος αναφέρει ότι ο Αχιλλέας έδεσε το πλοίο του σε μια από τις επισκέψεις του στη Λέσβο.

Στηλοειδείς κατατμήσεις

Χάρτης Υδρόμυλων

Υδρόμυλοι
Πέρα από τον πλούτο του φυσικού περιβάλλοντος, το βασικό χαρακτηριστικό της κοιλάδας είναι το σύστημα 15 περίπου υδρόμυλων που κατασκευάστηκε κατά μήκος του ρέματος. Η ευρύτερη περιοχή φαίνεται να έχει κατοικηθεί από πολύ νωρίς. Προφανώς, το εύφορο της πεδιάδας και η κινητήριος δύναμη του νερού συνέβαλαν στην εκμετάλλευση της περιοχής. Γύρω από τους υδρόμυλους δομήθηκε ένα ολόκληρο κοινωνικοοικονομικό σύστημα που λειτούργησε μέχρι τα μέσα του 20ου αι. και αξιοποίησε τους φυσικούς πόρους, σε αρμονία με το περιβάλλον προκειμένου να επιβιώσει. Οι μύλοι άλεθαν κυρίως σιτηρά και κάλυπταν τις ανάγκες των γύρω οικισμών. Εντύπωση προκαλεί το κοινό σύστημα διανομής του νερού μεταξύ των υδρόμυλων με τη χρήση μυλαύλακου γεγονός που δημιουργούσε προστριβές μεταξύ των μυλωνάδων. Ο αναγνώστης μπορεί να βρει αναλυτικά στοιχεία στην έκδοση του πρώην Δήμου Πέτρας, Δήμος Πέτρας, Στρατής Φραντζέσκος, (2005), Οι Υδρόμυλοι της Λιγώνας, Εκδόσεις Τοπίο.
Μυλαύλακο

Σύστημα υδρόμυλων

Σήμερα, η περιοχή προσφέρεται για πεζοπορία και περιήγηση καθώς λειτουργεί ως ένα ζωντανό μουσείο, στο οποίο μπορούν να παρατηρηθούν όλες οι μεταβολές σε συστήματα, δίκτυα, χρήσεις γης και εν μέρει τεχνολογίας που συνέβησαν τις τελευταίες εκατοντάδες χρόνια στην περιοχή αλλά και των πολύ παλαιότερων γεωλογικών μεταβολών.

Όμως, η Κοιλάδα της Λιγώνας πέρα από τόπο αναμνήσεων, μπορεί να αποτελέσει και αναπτυξιακό πόρο για την ευρύτερη περιοχή; Είναι ένα ζήτημα που θα επιχειρηθεί να προσεγγιστεί σε επόμενο άρθρο.

*Ο Ραφαήλ Παλαιοπάνης είναι Πτυχιούχος Γεωγράφος MSc

Μυλόπετρα

Πλακόστρωτο μονοπάτι

Άποψη της κοιλάδας από Βορρά