Ο Βασίλης Τινέλης (θύτης) και ο Παναγιώτης Ρ. Σουσαμής (θύμα) στο χορό με το μαχαίρι (Αναγνωστήριο Αγιάσου, 7-8-1994)  

Μπήκε ο κουτσοφλέβαρος και άνθισε η μυγδαλιά. Οι πρώτες οσμές της άνοιξης – αν και απόμακρες ακόμα - γαργαλάνε τα ρουθούνια μας, οι πρώτοι γλυκασμοί της πυροδοτούν σκιρτήματα στα φυλλοκάρδια…

Η αρχή του τέλους του χειμώνα ήταν πάντα μια κρίσιμη καμπή του κοσμικού χρόνου, το γύρισμα εκείνο του ετήσιου κύκλου που αναμενόταν να οδηγήσει στις κοσμογονικές αλλαγές της άνοιξης, και οι άνθρωποι των αγροτικών κοινωνιών, γεωργοί και κτηνοτρόφοι δεμένοι με τη γη και προσκολλημένοι στις αρχέγονες δοξασίες τους, ένιωθαν την ανάγκη να υποβοηθήσουν τη φύση στο αναγεννητικό της έργο με τις δικές τους μαγικές τελετουργίες. Μέσα απ’ αυτές καλούσαν τελετουργικά τις υπερφυσικές δυνάμεις, επουράνιες και καταχθόνιες, να εξασφαλίσουν την υγεία, τη γονιμότητα και την αφθονία για όλες τις ψυχές που ζούσαν πάνω στη γη, και για ό,τι βλασταίνει απ’ αυτήν, ενιαία και αδιαχώριστα. Γιατί στα πανάρχαια εκείνα χρόνια η επιβίωση της κλειστής αγροτοκτηνοτροφικής κοινότητας (της μήτρας που γέννησε και εξέθρεψε αυτά τα δρώμενα) εξαρτιόταν αποκλειστικά σχεδόν από την καλοσοδειά. Πιστεύοντας πως η απαράβατη τέλεση αυτών των μαγικών δρωμένων αφορά την ίδια τη συνέχιση της ζωής, τα διατήρησαν δεισιδαιμονικά στο πέρασμα των αιώνων.

  Ρουγκάτσια ή Ρουγκατσάρια από τον Εκπολιτιστικό Μορφωτικό Λαογραφικό Σύλλογο Μυρίνης Καρδίτσας στο Αναγνωστήριο Αγιάσου

Τα έθιμα του Δωδεκαημέρου, της Αποκριάς και άλλων χρονικών περιόδων του έτους έλκουν την καταγωγή τους από τις πανάρχαιες αυτές ευετηρικές τελετές, από τελετές δηλαδή που απέβλεπαν στην καλοχρονιά (ευετηρία = εύ + έτος = καλή χρονιά, καλοχρονιά, δηλαδή υγεία και καλοσοδειά).

Σε όλα αυτά τα έθιμα βρίσκεται η πανάρχαια πίστη στον «ενιαυτό δαίμονα», στη βλάστηση που κάθε χρόνο πεθαίνει, αλλά και κάθε χρόνο ξαναγεννιέται. Οι γιορτές αυτές, που λαμβάνουν χώρα πριν από την ασκητική χριστιανική σαρακοστή, συνδέονται με τις παγανιστικές γιορτές των προχριστιανικών χρόνων. Η περίοδος αυτή συνέπιπτε χρονικά με το τέλος του χειμώνα και την αρχή της άνοιξης και οι τελετές εορτασμού είχαν ευετηρικό χαρακτήρα, καθώς ο θάνατος του χειμώνα ήταν «κυοφορών», έφερνε δηλαδή μέσα του την άνοιξη - αναγέννησή του!

Γι’ αυτό άλλωστε πυρηνικά θέματα αυτών των δρωμένων, των πιο σημαντικών τουλάχιστον, ήταν το ζευγάρι θάνατος – ανάσταση και ο γάμος, εξελισσόμενα, σε αρκετές περιπτώσεις, και στο τρίπτυχο: θάνατος – ανάσταση – γάμος. Δηλαδή αναπαριστώντας οι άνθρωποι το θάνατο (θάνατο της φύσης κατά το χειμώνα) και την ανάσταση (αναγέννηση της φύσης κατά την άνοιξη) πίστευαν ότι επενεργούν ανάλογα και στη φύση (γι’ αυτό λέγεται ότι τα έθιμα αυτά είχαν αναλογικό χαρακτήρα): Προκαλούσαν τη γονιμοποιό δύναμη της φύσης να ευεργετήσει τις καλλιέργειές τους, να τις προστατεύσει από τις αρρώστιες και τις κακοκαιριές και εντέλει να τις καταστήσει αποδοτικές, προκειμένου να εξασφαλίσουν τη ζήση τους. Γιατί, σε διαφορετική περίπτωση, η κακοσοδειά έφερνε λιμό και θάνατο.

Αναπαράσταση θανάτου – θρήνου – ανάστασης  στο πανηγύρι του Αϊ Συμιού στο Μεσολόγγι το 1964  (Φωτ. Γιώργου Ν. Αικατερινίδη)

Μι’ άλλη θεμελιακή ιδέα που προβάλλει μέσα από τις πανάρχαιες ευετηρικές δοξασίες είναι η ταύτιση της γονιμότητας της γης με τη γυναικεία γονιμότητα! Γι’ αυτό και σε πολλά ευετηρικά δρώμενα αναπαράγεται το διφορούμενο μοτίβο όργωμα – συνουσία (υνί – φαλλός). Όπως το υνί σκάβει τη γη για να πέσει μέσα της ο σπόρος που αργότερα θα βλαστήσει και θα δώσει καρπούς, έτσι και ο φαλλός «σκάβει» το αιδοίο για να ρίξει μέσα του το σπέρμα (σπόρο) που θα γονιμοποιήσει το ωάριο και μελλοντικά θα δημιουργήσει μια νέα ανθρώπινη ζωή! Συνεπώς, μιμούμενος ο αρχαίος άνθρωπος στις μαγικές του τελετουργίες την άροση (όργωμα-συνουσία), πίστευε ότι θα επιδράσει αναλογικά στη φύση, έτσι ώστε κι αυτή – όπως ακριβώς γονιμοποιείται η γυναίκα - να γίνει καρπερή, εξασφαλίζοντας την ευόδωση της αγροτικής παραγωγής και άρα την επιβίωσή του!

Τα δρώμενα αυτά, οι εθιμικές εκείνες μικροπαραστάσεις, που κατά κανόνα είχαν ένα μαγικό – αναλογικό χαρακτήρα και αποσκοπούσαν στην αίσια έκβαση αρχόμενων περιόδων, όπως η πρωτοχρονιά ή η άνοιξη, αποτέλεσαν και τις πρωτοβάθμιες μορφές του λαϊκού θεάτρου. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων ευετηρικών λαϊκών δρωμένων που επιβιώνουν και σήμερα σε αγροτικές περιοχές της Ελλάδας είναι τα έθιμα του Καλόγερου (τελείται στα μέρη όπου έχουν εγκατασταθεί πρόσφυγες από τη ΒΑ Θράκη, όπως η Αγία Ελένη Σερρών, η Μαυρολεύκη Δράμας κ.ά.), τα Ρουγκατσάρια (αναβιώνει την περίοδο του Δωδεκαημέρου στη Θεσσαλία), του Αϊ Συμιού (Αγίου Συμεών) στο Μεσολόγγι και πολλά άλλα. Ο Γιώργης Μελίκης, στην αναλυτική περιγραφή του εθίμου που κάνει στο βιβλίο του «Αντρικά μουνάτα» (τόμος Β΄), αναφέρει ότι μετά το εικονικό όργωμα ακολουθεί η εικονική σπορά και την ίδια στιγμή ο σπορέας-γεωργός και στη συνέχεια ο βασιλιάς και ο καλόγερος φωνάζουν διάφορα ευτράπελα και «ευγονικά», δημιουργώντας διάλογο με τους θεατές:

- Να γένουν τα καρύδια από το μπαμπάκι σαν του βασιλιά τ’ αρχίδια!

- Να γένουν τα καρπούζια σαν τα βυζιά της βασίλισσας!

- Να γένουν τ’ αγγούρια φέτος σαν του βασιλιά το βιλί!

- Να γένουν τα ρεβίθια σαν της βασίλισσας τις ρόγες!

Και σε κάθε παράκληση ο λαός απαντά:

- Αμήν, να πει ο θεός, να γένουν και να καλογένουν, να χορτάσει η φτωχολογιά!

Εικονικό – συμβολικό όργωμα, όπως το επιβάλλει το έθιμο «Καλόγερος» στη Μελίκη Ημαθίας (φωτ. Γιώργου Κατσάγγελου)

Ένας χαρακτηριστικός χορός του μουσικοχορευτικού ιδιώματος της Αγιάσου είναι ο επονομαζόμενος τζάμκος ή χορός με το μαχαίρι, ρυθμός 2/4, αργός συρτός, που χορευόταν από δυο άνδρες. Κατά τη διάρκεια του χορού-τελετουργίας ο θύτης, κρατώντας ένα μεγάλο χασάπικο μαχαίρι, ακρωτηριάζει το θύμα, αφαιρώντας του σταδιακά διάφορα όργανα (αυτιά, μύτη, γλώσσα, γεννητικά όργανα), τα οποία πετά στους θεατές, και τελικά το σφαγιάζει (αφαιρεί τα έντερά του). Στο τέλος όμως του εμφυσά και πάλι τη ζωή, το πιάνει από το χέρι, το σηκώνει όρθιο και ολοκληρώνουν το δρώμενο χορεύοντας αγαπημένα. Μέσα σ’ αυτόν το χορό, λοιπόν, ενυπάρχει το πυρηνικό ευετηρικό θέμα των αρχαίων δρωμένων «Θάνατος-Ανάσταση», που τον καθιστά και μοναδικό στο είδος του, τουλάχιστον στη Λέσβο.