Είναι ένα από τα πλέον εμβληματικά και ιστορικά μνημεία της Λέσβου. Ο λόγος για το Κάστρο της Μυτιλήνης που ξεχωρίζει για τη θέση και τον όγκο του, αλλά και το μέγεθος του, αφού καλύπτει στη σημερινή του μορφή μια έκταση 60 στρεμμάτων. Αυτή την περίοδο στο κάστρο πραγματοποιείται το σημαντικό έργο της στερέωσης και αποκατάστασης τμημάτων του βορειανατολικού οχυρωματικού περιβόλου, έργο που υλοποιείται χάρη και στην επιμονή και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που έδειξε ένας οραματιστής άνθρωπος που η Λέσβος έχει την τύχη να προΐσταται σήμερα της Εφορείας Αρχαιοτήτων του νησιού, ο Παύλος Τριανταφυλλίδης.

Το έργο έχει ενταχθεί στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Βορείου Αιγαίου (ΕΣΠΑ 2014 - 2020) και έρχεται να συμπληρώσει ως τμήμα το μεγαλόπνοο και πολύπλευρο έργο που επί σειρά ετών γίνεται για την ανάδειξη του μεσαιωνικού πυρήνα της πόλης της Μυτιλήνης, τη στερέωση και αναστήλωση των ετοιμόρροπων τμημάτων των τειχών του.
Σύντομα οι κάτοικοι του νησιού αλλά και οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να δουν τα αποτελέσματα αυτού του θαυμάσιου έργου, αλλά και να περιδιαβούν μέσα στον οχυρωματικό περίβολο.

Ένα φυσικό οχυρό

Ο χώρος όπου εκτείνεται το Κάστρο της Μυτιλήνης, αποτελούσε από την αρχαιότητα φυσική οχυρή θέση παρέχοντας τη δυνατότητα ελέγχου των δύο λιμανιών της πόλης. Η χερσόνησος αποτελούσε ξεχωριστή νησίδα, που χωριζόταν από την ενδοχώρα μέσω ενός πορθμού γνωστού στην αρχαιότητα ως «Μυτιληναίων Εύριπος». Η επικοινωνία ανάμεσα στη χερσόνησο και στην ξηρά εξασφαλιζόταν με γέφυρες ως τον 15ο αιώνα, οπότε και το κανάλι του Ευρίπου, λόγω μιας διαδικασίας φυσικής επιχωμάτωσης, σφραγίστηκε.
Η μορφή του αρχαίου κάστρου σήμερα μας διαφεύγει εντελώς. Μόνον ένα σκέλος της αρχαίας οχύρωσης διατηρείται ορατό σε μικρό μήκος, στην ανατολική πλευρά προς την ακτή, στη θέση του κυκλικού, ολισθημένου σήμερα πύργου.

Τα βυζαντινά χρόνια
Τεκμήρια για την οχύρωση των παλαιοχριστιανικών χρόνων επίσης δεν έχουν διασωθεί, αν και ο μεγάλος αριθμός εκκλησιών που μας είναι γνωστός, πιστοποιεί την εμπορική και οικιστική ακμή της πόλης στους χρόνους αυτούς. Όσον αφορά στα τείχη της βυζαντινής πλέον περιόδου, αυτά έχουν διατηρηθεί κατά τόπους, ενσωματωμένα στις μεταγενέστερες γατελουζικές και οθωμανικές οχυρώσεις του κάστρου. Τα τείχη της βυζαντινής περιόδου χαρακτηρίζονται από την οικοδόμησή τους με μεγάλα μάρμαρα, τα οποία λιθοδομήθηκαν την περίοδο αυτή, προερχόμενα από διάφορα οικοδομήματα της αρχαιότητας που βρίσκονταν ήδη σε ερειπιώδη κατάσταση.
Το 1355 η Λέσβος και οι κάτοικοί της παραχωρούνται ως προίκα στον γάμο της αδελφής του αυτοκράτορα Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου, Μαρίας, με τον Γενουάτη Φρανσίσκο Γκατιλούζιο, αλλά και ως αναγνώριση της προσφοράς των υπηρεσιών του ευγενούς έμπορου, ναυτικού, αλλά και πειρατή από την Γένοβα, στην επιτυχή προσπάθεια του Ιωάννη να ανακτήσει τον θρόνο του Βυζαντίου από τον Ιωάννη Κατακουζηνό. Οι Γατελούζοι από το Κάστρο της Μυτιλήνης διοίκησαν την Ηγεμονία τους που περιελάμβανε εκτός από τη Λέσβο, τη Λήμνο, την Ίμβρο, τη Σαμοθράκη, τη Θάσο, την Αίνο, καθώς και τη Φώκαια της Μ. Ασίας. Στα 107 χρόνια της ηγεμονίας τους, οι Γατελούζοι εκτέλεσαν οχυρωματικά έργα στο κάστρο, που διακρίνονται από την καλή δόμηση, το μεγάλο μέγεθος των λαξευτών λίθων, αλλά και από τη χρήση αρχαίου οικοδομικού υλικού με διακοσμητική περισσότερο διάθεση. Εκτός των στοιχείων αυτών, οι επεμβάσεις των Γατελούζων αναγνωρίζονται από τα εντοιχισμένα οικόσημά τους, που απεικονίζουν δίπλα στο δικό τους φολιδωτό μοτίβο, τα τέσσερα Βήτα και τον δικέφαλο αετό των Βυζαντινών, όπως και το μονόγραμμα των Παλαιολόγων.

Τα μετέπειτα χρόνια
Μετά από δεκαπενθήμερη πολιορκία του Μωάμεθ Β’ του Πορθητή, η Λέσβος περνά το 1462 στα χέρια των Οθωμανών. Οι νέοι κυρίαρχοι του κάστρου καθ’ όλη τη διάρκεια παραμονής τους στο νησί, προχωρούν σε εκτεταμένες επισκευές και φροντίζουν ιδιαιτέρως για την καλή διατήρηση των τειχών και των κτισμάτων, όπως μαρτυρούν οι εντοιχισμένες στα τείχη και τους πύργους επιγραφές. Μετά την κατάληψη της Μυτιλήνης οι Οθωμανοί επισκευάζουν τις ζημιές που προξένησε η δική τους πολιορκία. Το 1501, επί Σουλτάνου Μπεγιαζήτ ΙΙ και μετά τις καταστροφές που υπέστη το κάστρο κατά τη διάρκεια του Ενετοτουρκικού πολέμου, επισκευάστηκαν οι κατεστραμμένες οχυρώσεις του βόρειου λιμανιού, κατασκευάστηκαν δυο μεγάλοι οχυρωματικοί πύργοι με κανονιοστάσια και αναπτύχθηκε ο νέος περίβολος του Κάτω Κάστρου για καθαρά οικιστικούς λόγους. Καθοριστικότερες επεμβάσεις ωστόσο, όσον αφορά στη μορφή και την αμυντική λειτουργία του κάστρου, πραγματοποιήθηκαν το 1643 - 1644 υπό την εποπτεία του Καπουδάν Μπεκήρ Πασά.

Οι εργασίες εκσυγχρονισμού των οχυρώσεων συνίσταντο σε επισκευή των τειχών του κυρίως κάστρου, αλλά και την ανέγερση ενός νέου τείχους με προμαχώνες, επάλξεις και κανονιοθυρίδες μπροστά από το μεσαιωνικό τείχος. Μπροστά από τις νέες αυτές κατασκευές διανοίχθηκε μια βαθιά και πλατιά τάφρος, που απολήγει εξωτερικά σε μια κεκλιμένη πλαγιά από χώμα, διαμορφώνοντας έτσι μια τυπική αμυντική οχύρωση για τα πυροβόλα όπλα της εποχής. Η νέα γραμμή άμυνας διέτρεχε κατά μήκος όλη την ευπρόσβλητη δυτική και νότια πλευρά ως τα επιθαλάσσια τείχη.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας του, το κάστρο, που αποτελούσε τον πυρήνα διοίκησης και άμυνας της πόλης, δεν απώλεσε τον οικιστικό του χαρακτήρα ως τον 19ο και 20ο αιώνα. Ο μεγάλος σεισμός του 1867 σηματοδότησε την αρχή του τέλους της οικιστικής του ιστορίας, μιας και προκλήθηκαν εκτεταμένες καταστροφές στα οικήματα και τις οχυρώσεις, οι οποίες, καθώς το κάστρο ήδη εξυπηρετούσε ανάγκες στρατωνισμού, είτε δεν επισκευάστηκαν είτε επισκευάστηκαν πρόχειρα.

Η οικιστική χρήση του κάστρου διατηρήθηκε για λίγα ακόμη χρόνια μετά την απελευθέρωση του νησιού.

Στο Μεσαίο Κάστρο διέμεναν φτωχοί Έλληνες και στο Κάτω Κάστρο φτωχοί Τούρκοι, ορισμένοι εκ των οποίων (ντεντέδες) επιδίδονταν σε πολλές μορφές μαντείας (καφεμαντεία, χαρτομαντεία). Οι πρώτοι Μικρασιάτες πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν και αυτοί αρχικά στο κάστρο το 1922, ενώ με την πάροδο του χρόνου και την φτώχια που μάστιζε τους κατοίκους του, αναπτύχθηκε στο Κάτω Κάστρο ως την δεκαετία του 1980, η πλέον ζωηρή, μα και αγοραία γειτονιά της πόλης.

Αρχαιολογικές έρευνες, αναστηλώσεις και αποκαταστάσεις

Οι πρώτες έρευνες στο Κάστρο της Μυτιλήνης, πραγματοποιήθηκαν αμέσως μετά την απελευθέρωση του νησιού και την ενσωμάτωσή του στην Ελλάδα.
Το 1913 ο αρχαιολόγος Νικόλαος Κυπαρίσης διεξήγαγε τις πρώτες ανασκαφικές έρευνες εντός του περιβόλου, ενώ το κάστρο ακόμη κατοικούνταν. Από το 1937 και την έκδοση του Βασιλικού Διατάγματος με βάσει το οποίο το κάστρο κηρύσσεται διατηρητέο, ξεκινά και επίσημα η αντιμετώπισή του ως μνημείο από την Πολιτεία, η οποία με διάφορες παρεμβάσεις έκτοτε καθόρισε τη σημερινή του όψη. Από το 1938 ως το 1940 η Διεύθυνση Αναστήλωσης του Υπουργείου Πολιτισμού και από το 1960 έως το 1965 ο Έφορος Αρχαιοτήτων Σεραφείμ Χαριτωνίδης, πραγματοποίησαν τις πρώτες εργασίες στο κάστρο. Τότε απομακρύνθηκαν επιχώσεις, κατεδαφίστηκαν όσα οικήματα είχαν απομείνει στο εσωτερικό του, συμπληρώθηκαν και στερεώθηκαν ετοιμόρροπα τμήματα των τειχών του και διενεργήθηκαν αναστηλωτικές εργασίες στον μενδρεσέ και στην πυριτιδαποθήκη, καθώς και ανασκαφικές έρευνες.

Οι εργασίες συνεχίστηκαν την περίοδο 1966 – 1968 από τον Βασίλειο Πετράκο και ακολούθως το 1971 – 1972 από τη Δέσποινα Χατζή - Βαλλιάνου σε μορφή αναστηλωτικών επεμβάσεων μικρής κλίμακας στην περιοχή των τειχών της βόρειας βυζαντινής πύλης και στη βυζαντινή δεξαμενή. Παράλληλα, συστηματικές ανασκαφικές έρευνες πραγματοποιήθηκαν το 1984 και τα επόμενα έτη από το Καναδικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών υπό τη διεύθυνση του Έκτορα Γουίλλιαμς. Η έρευνα αυτή αποκάλυψε το ιερό της Δήμητρας και της Περσεφόνης με συλλατρεία της Κυβέλης των κλασικών χρόνων, καθώς και ναό του 14ου αιώνα, την περίοδο δηλαδή των Γατελούζων, στη θεμελίωση του μεταγενέστερου τζαμιού του 19ου αιώνα.
Οι εργασίες συνεχίστηκαν τα έτη 1994 - 1997 από το Υπουργείο Πολιτισμού (Τ.Α.Π.Α. - 14η ΕΒΑ - Δ.Α.Β.Μ.Μ.) και επικεντρώθηκαν στην αποκατάσταση και επαναχρήση της πυριτιδαποθήκης και της Ορτά Καπού, καθώς επίσης και στην αποκατάσταση μικρού τμήματος των νότιων τειχών. Τα έτη 2000 - 2001 η Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων πραγματοποίησε εργασίες αποκατάστασης των τειχών από την Ορτά Καπού ως τη βυζαντινή δεξαμενή, ενώ τα έτη 2005 - 2007 η 14η ΕΒΑ υλοποίησε έργο βελτίωσης της επισκεψιμότητας και συνολικής ανάδειξης του Κάστρου, που περιελάμβανε εργασίες αποκατάστασης στα τείχη, σε μεμονωμένα οικοδομήματα, καθώς και χάραξη περιπατητικών διαδρομών, φυτεύσεις και τοποθέτηση ενημερωτικού υλικού.

Το σημερινό έργο
Η υλοποίηση του έργου «Στερέωση και αποκατάσταση τμημάτων (περιοχές Α - Γ και Δ)του ΒΑ περιβόλου Κάστρου Μυτιλήνης» ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 2016 από μια μεγάλη ομάδα εξειδικευμένου προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λέσβου (αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες, πολιτικοί μηχανικοί, τοπογράφοι, συντηρητές, εργατοτεχνίτες).

Συγκεκριμένα, προβλέπεται η στερέωση και η αποκατάσταση της στατικής λειτουργίας των ετοιμόρροπων τμημάτων του τείχους, καθώς και η μορφολογική του αποκατάσταση. Σ αυτή περιλαμβάνεται η ανασύσταση των επάλξεων και του περιδρόμου, όπου αυτές έχουν απολεστεί, καθώς και η συμπλήρωση των εξωτερικών και εσωτερικών παρειών των τμημάτων των τειχών όπου παρατηρούνται καταρρεύσεις,. Στόχος είναι να αποδοθούν ως μια κατασκευαστική, οπτική και περιπατητική ενότητα, στους κατοίκους και επισκέπτες της Μυτιλήνης.

Ακόμα, στα πλαίσια του έργου υλοποιείται ειδικό βιωματικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα, καθώς και συνέδριο για τις οθωμανικές οχυρώσεις στο Αιγαίο, ενώ εποπτικό πληροφοριακό υλικό (πινακίδες, φυλλάδια, φυλλάδια Braille) θα διατίθενται σε έντυπη και ψηφιακή μορφή στους επισκέπτες.