Η εντοιχισμένη σήμερα σε ένα ντουβάρι σπιτιού στην Πέργαμο αρχαία επιγραφή με τις αναφορές στον πατέρα του μεγάλου γιατρού της αρχαιότητας Γαληνού (Φωτογραφία Σεφά Τασκίν)

Ένα πρώτο δείγμα κοινωνικής οργάνωσης των ορθόδοξων Ρωμιών της Περγάμου εμφανίζεται το 1545 με την ίδρυση της μικρής εκκλησίας των Αγίων Θεοδώρων, O ναός αυτός, στο βορινό τμήμα της πόλης, που ήταν εξ ολοκλήρου κατοικημένο από χριστιανούς, αποτέλεσε τον πρώτο χριστιανικό ναό της νεότερης Περγάμου. Ως πρώτος ιερέας του μάλιστα, μνημονεύεται ο ιερομόναχος Αργυρός.

Μια ακόμα πληροφορία περί της Ρωμαίικης Κοινότητας της Περγάμου υπάρχει από τον περιηγητή Spon ο οποίος επισκέφθηκε την Πέργαμο το 1675 και αναφέρει ότι βρήκε δυο με τρεις χιλιάδες Τούρκους κατοίκους και 12 με 15 οικογένειες Χριστιανών γεωργών.

Οργανωμένη κοινότητα εμφανίζεται για πρώτη φορά στις αρχές του 18^ου αιώνα και μάλιστα με αφορμή την καταγραφόμενη στους Κώδικες της Ιεράς Μονής Λειμώνος στην Καλλονή της Λέσβου σύγκρουση της Μονής με τους χριστιανούς κατοίκους της Περγάμου. Στο ναό λοιπόν της Περγάμου (προφανώς στον προαναφερθέντα ναό των Αγίων Θεοδώρων), αναφέρεται ως εφημέριος της Κοινότητας ο ιερομόναχος  Κοσμάς ο οποίος προερχόταν από την μοναχική κοινότητα της Μονής Λειμώνος της Λέσβου. Αυτός πέθανε το 1740, περιουσιακά του δε στοιχεία χρήματα και άμφια καταγγέλθηκε πως ιδιοποιήθηκαν πολίτες της Περγάμου. Αυτό το πληροφορήθηκε η Μοναχική Κοινότητα του Λεσβιακού Λειμώνα η οποία και ζήτησε από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, πράγμα το οποίο και πέτυχε, την έκδοση εκκλησιαστικού επιτιμίου σε βάρος των Ρωμιών. Το φυλασσόμενο στη Μονή Λειμώνος επιτίμιο υπογράφεται από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Νεόφυτο εκδόθηκε το 1740 και σε αυτό γίνεται η πρώτη αναφορά σε οργανωμένη κοινότητα χριστιανών στην πόλη η οποία μάλιστα τιμωρείται και από το Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Το τέμπλο του ναού των Αγίων Θεοδώρων της Περγάμου. (Αρχείο Στρατή Μπαλάσκα)

Αναφορές σε ένα μάρμαρο

Τον Απρίλιο του 2016 ο Richard Simpson, Historical Notes: A Mathematical Inscription from Ancient Pergamon, Mathematics Today, σελ. 84-86 ανακοινώνει την εύρεση μιας χαμένης από την περίοδο της μικρασιατικής Καταστροφής μαρμάρινης επιγραφής της Περγάμου που προηγούμενοι ιστορικοί και αρχαιολόγοι την ήθελαν να βρίσκεται εντοιχισμένη στον τοίχο που περιέβαλε το ναό των Αγίων Θεοδώρων.

Όπως αναφέρει η αρχαιολόγος Μαρία Διακουμάκου που πρόσφατα παρουσίασε την επιγραφή αυτή με δημοσίευση της στο «Ν» τον 18ο αιώνα την περιέλαβε στις ταξιδιωτικές του σημειώσεις ο Choissel-Gouffier πρέσβης της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη, που ταξίδεψε στο Αιγαίο και την Μικρά Ασία, (Comte de Voyage pittoresque de la Grece, Paris 1809),

Την επιγραφή αναφέρει και ο Άγγλος περιηγητής και διπλωμάτης William Turner, (Journal of a Tour in the Levant, vol. 3, London 1820), εντοιχισμένη στον τοίχο του κήπου της «ελληνικής εκκλησίας», χωρίς άλλη διευκρίνιση. Στην συνέχεια, οι Γερμανοί αρχαιολόγοι που ανάσκαψαν τον 19ο αι. την αρχαία Πέργαμο, δημοσίευσαν επίσημα την επιγραφή, (βλ. M. Fränkel, Die Inschriften von Pergamon , 2 vol., Berlin 1895, αρ. 333), αναφέροντας ότι η εκκλησία ήταν των Αγίων Θεοδώρων.

Από τότε η επιγραφή αυτή χάθηκε. Μέχρι την πρόσφατη αποκάλυψη της σε ένα ντουβάρι μιας νεότερης οικοδομής για την ανέγερση της οποίας χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλικό.

Το τέμπλο του ναού των Αγίων Θεοδώρων της Περγάμου σε μια γκραβούρα του 18^ου αιώνα

Ανιχνεύοντας το…

Στο βόρειο άκρο του Ρωμέικου μαχαλά της Περγάμου έτσι όπως αυτός έχει σωθεί στις μέρες μας βρισκόταν το ιστορικό κέντρο της ορθόδοξης χριστιανικής κοινότητας της Περγάμου. Ένας βαρύς αναλημματικός τοίχος χώριζε το δρόμο στην άλλη πλευρά του οποίου στέκονταν τα κοινοτικά κτήρια, το Νοσοκομείο, το Αρρεναγωγείο, το Ημιγυμνάσιο και το Νησιαγωγείο. Πάνω από το βαρύ αυτό τοίχο βρισκόταν ο παλιός ναός των Αγίων Θεοδώρων ή του Αγίου Θεοδώρου όπως τον αποκαλούσαν οι Περγανμηνοί. Στον τοίχο που χώριζε τον αύλειο χώρο του ναού από το νεκροταφείο της ορθόδοξης Κοινότητας (πιο πέρα βρισκόταν το νεκροταφείο των Αρμενίων) βρισκόταν εντοιχισμένη η επιγραφή.

Στο σύνολο του ο πάνω από τον τοίχο χώρος καταστράφηκε. Ο ναός και ο αύλειος του χώρος και τα νεκροταφεία οικοπεδοποιήθηκαν και χτίστηκαν.

Όπως αναφέρει η κυρία Διακουμάκου «...το σωζόμενο κείμενο της επιγραφής είναι ελλιπές, σώζεται μόνο το Α Ι τμήμα της. Οι εκδότες της επιγραφής αναφέρουν ότι η επιγραφή Β είχε χαραχθεί στην πίσω όψη του λίθου. Το πλήρες κείμενο, όπως δημοσιεύτηκε το 1895 από τον Μ. Fränkel και λίγο αργότερα από τους W. Prott- W. Kolbe, MDAI 27 (1902) 140, αρ. 179-180 είναι το εξής:

Α.

Ἀρχιτέκτων  ΄βρπς΄

θίοις ἀὶ τεχνίταις ἱεροῖς

Ἰ. Νεικόδημος ἀγαθός, ἅμα δὴ ὁ καὶ

Νείκων νέος,   ΄βρπς΄

ἠσφαλίσατο καὶ κόσμησε ἅπασι

ἀγορανόμιον περίπατον ἰδίῃ φιλοτειμίηι.

ἐν βίῳ δὲ καλὸν ἔργον ἕν μόνον· εὐποιία.  ΄βρπς΄

Β.

Διαταγεῖσα ἰδίη γνώμη.                                     ΄αυξα΄

Αἴλ. Ἰσίδοτος, ὁ πρᾷος ἰδίαι                                      ΄αυξα΄

γεωμέτρης,                                                ΄αυξα΄

ἰδίῃ δὲ ἴσῃ καλῇ μετριότητι                             ΄αυξα΄

ἐτιμήθη τῇ Δικαιοσύνῃ.                                    ΄αυξα΄

C

- - -ιγέρων {27[τρ]ιγέρων? [ἐστ]ὶ γέρων?}27 ἀληθείη              ΄βρ. [. ]΄

- - -ειν χρόνῳ

[- - - ἀγα(?)]θοῦ μαθητὴς δὲ

D.

- - - - - - - - - -  - - - - - - - - - - --

ὄρεξις - --  ---------------

ἰδία δὲ ἀγ ------------

κακῆς ἁπλῆ φ-----      -------

καὶ τέλος ἀμισ[θ - - -]

ἀνισια προαγ -  --------

ὡς ἐν -------------

διωι----------------------

----------------------------

Τι λένε όλα τα παραπάνω;

Α.

Ο αρχιτέκτων Ιούλιος Νεικόδημος ή αλλιώς Νείκων ο Νέος, με την βοήθεια των θεών και των ιερών τεχνιτών (βλ. Ήφαιστος), ασφάλισε (οχύρωσε) με πύλη και διακόσμησε τον περίπατο της Αγοράς.

Από το κείμενο προκύπτει λοιπόν ότι ο αρχιτέκτων Ιούλιος Νεικόδημος ή Νίκων κατασκεύασε την Πύλη προφανώς της Αγοράς της Περγάμου ή οχύρωσε με κάποιον τρόπο τον περίπατο αυτής και μετά το τέλος του έργου αφιέρωσε στους θεούς την συγκεκριμένη επιγραφή, που θα βρισκόταν στην είσοδο της Αγοράς σε περίοπτη θέση. Ο Ι. Νεικόδημος ή Νίκων έχει ταυτιστεί από πολύ νωρίς με τον πατέρα του γιατρού Γαληνού, (βλ. Λεξικό της Σούδας: Γαληνός, υἱὸς Νίκωνος ἀρχιτέκτονος καὶ γεωμέτρου).

Β.

Η παρούσα επιγραφή χαράχτηκε με δική του (του αρχιτέκτονος Νίκωνος) εντολή. Ο Αίλιος Ισίδοτος, ο πράος στην ιδιωτική του ζωή γεωμέτρης, τιμήθηκε από την Δικαιοσύνη για την σύνεσή του (μετριοπάθεια).

Από το κείμενο φαίνεται  ότι η επιγραφή αυτή είναι τιμητική, με την οποία ο Νίκων τιμά τον Ισίδοτο για την συμμετοχή του στο έργο της Αγοράς.

Η Ρωμαίικη συνοικία της Περγάμου σε μια από τις παλιότερες σωζόμενες φωτογραφίες του 19^ου αιώνα (Αρχείο Στρατή Μπαλάσκα)

Τα παιχνίδια του Νίκωνα…

Το ιδιαίτερο στοιχείο και των δύο αυτών επιγραφών είναι οι όμοιοι αριθμοί που διακρίνουμε στο τέλος σχεδόν κάθε στίχου. Οι στίχοι καλούνται «ισόψηφοι», δηλαδή η αριθμητική αξία των γραμμάτων των στίχων προστιθέμενη δίνει το ίδιο αριθμητικό αποτέλεσμα. Τέτοια παιχνίδια φαίνεται ότι έπαιζαν οι εγγράμματοι πριν την καθολική υιοθέτηση των αραβικών αριθμών. Ο αρχιτέκτων Νίκων μάλιστα αρεσκόταν ιδιαίτερα στο παιχνίδι των ισόψηφων στίχων, όπως αποδεικνύουν άλλες τρεις επιγραφές που σώζουν το όνομά του.

Αλλά και ο Γαληνός ανέφερε για τον πατέρα του πως ήταν αυθεντία στο να συνθέτει ισοψηφικά έργα, (βλ.   Psychoyos, Dimitris K. (April 2005). «The forgotten art of isopsephy and the magic number KZ». Semiotica 154 (1–4): 157–224).

Οι επόμενες δύο C και D, είναι φθαρμένες τόσο, ώστε είναι ακατανόητες.»

* Με την πολύτιμη βοήθεια της αρχαιολόγου επιγραφικού Μαρίας Διακουμάκου