Από όποια σκοπιά σήμερα κι αν κοιτάξει κανείς την τραγική Άλωση της Πόλης, την 29η Μαΐου 1453, δύο διαπιστώσεις θα κάμει. Πρώτη διαπίστωση: η Άλωση ως ιστορικό συμβάν εξακολουθεί να παραμένει ελκυστικό γεγονός και θέμα προς έρευνα για τους ιστορικούς του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού.

Είναι γνωστό ότι τις βυζαντινές σπουδές σε ελληνικό και σε διεθνές επίπεδο διακονεί αξιόλογο επιστημονικό δυναμικό. Δεύτερη διαπίστωση, με καίριο τα ερώτημα: τι γίνεται όμως όταν τραγικά ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν την ιστορική πορεία τους Γένους μας, σήμερα, σε ένα μεγάλο μέρος του λαού μας δεν έχουν καμιά απήχηση; Θα ήταν ενδιαφέρουσα μια έρευνα, ποσοτική και ποιοτική, όπως ονομάζεται στις κοινωνικές επιστήμες, η οποία θα διερευνούσε σε τι ποσοστό και με τι ιστορικά αντανακλαστικά, οι νεοέλληνες θυμούνται και γνωρίζουν τι συνέβη σαν σήμερα, την 29η Μαΐου 1453.

Αξίζει να θυμηθούμε το εξής συμβάν: αμέσως μετά την Άλωση άρχισαν να κυκλοφορούν διάφορες παραδόσεις γύρω από το θάνατο και την ανάσταση του τελευταίου Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Χειρόγραφο, μάλιστα, του 16ου αιώνα, με τίτλο: «Χρησμοί Λέοντος του Σοφού», το οποίο φυλάσσεται στη Βασιλική Βιβλιοθήκη της Στοκχόλμης, εικονίζει μαρμαρωμένο τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο να τον μεταφέρει άγγελος Κυρίου, ως ύστατη ελπίδα των Ρωμηών για την Παλιγγενεσία, με την προσδοκία της μελλοντικής ανάστασής του για επαναθεμελίωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Η εν λόγω απεικόνιση είναι εμπνευσμένη από τη λαϊκή ευσέβεια, που είδε την τελευταία Λειτουργία στην Αγιά Σοφιά ημιτελή, να διακόπτεται τη στιγμή που εψάλλετο ο Χειρουβικός Ύμνος και επρόκειτο να εξαχθούν τα Άγια: «φωνή τούς ήρθε εξ ουρανού κι απ’ αρχαγγέλου στόμα / πάψατε το χειρουβικό κι ας χαμηλώσουν τ’ άγια / παπάδες, πάρτε τα ιερά και εσείς κεριά σβηστείτε / γιατί είναι θέλημα Θεού η Πόλη να τουρκέψει».

Στην προκειμένη περίπτωση, καθόλου δύσκολο δεν είναι κανείς να κατανοήσει πως χρησμοί, θρύλοι και μύθοι αρμονικά συνταιριασμένοι, μέχρι σήμερα, διαπλέκονται με την τραγική και μαύρη Τρίτη της 29ης Μαΐου του 1453. Το «Σώπασε Κυρά Δέσποινα και μην πολυδακρύσεις, / πάλι με χρόνους με καιρούς πάλι δικά μας θάναι…», συνιστά την πεμπτουσία διατήρησης της μνήμης: η Βασιλίδα των Πόλεων, για αιώνες παραμένει ζωντανή στη συνείδηση του Γένους.

Κι αν σήμερα τους χρησμούς, τους θρύλους και τους μύθους γύρω από το πάρσιμο της Πόλης από τους Οθωμανούς, τους θεωρούμε παραμυθάκια για μικρά παιδιά και για γραφικούς παππούδες και γιαγιάδες, εκείνο που με παρρησία υποστηρίζω είναι το εξής: κάθε χρησμός, κάθε θρύλος και κάθε μύθος πίσω του κρύβει και μιαν αλήθεια. «Μύθος εστί λόγος ψευδής, εικονίζων αλήθειαν», έλεγε ο Θέωνας, Αλεξανδρινός φιλόσοφος και μαθηματικός του 4ου αιώνα, πατέρας της γνωστής μαθηματικού Υπατίας.

Η έλλειψη ικανών πολιτικών ηγετών και η αποξένωση του λαού μας από τη μακρά διάρκεια των γεγονότων της Ιστορίας του, κατά την εκτίμηση πολλών ιστορικών, προαναγγέλλουν την καταστροφή ενός έθνους. Όμως, μέσα στο γενικό ορυμαγδό, το μούδιασμα και τη σιωπή από τη θρασύτητα του ψευτοπατριωτισμού από τη μια μεριά και του εθνομηδενισμού από την άλλη, η τόλμη των επιχειρημάτων έρχεται, ταράζει τα νερά και προκαλεί αίσθηση.

Ο Απόστολος Βακαλόπουλος, ένας από τους πιο σημαντικούς ιστορικούς που είχα την τύχη να γνωρίσω από κοντά και να συνεργαστώ μαζί του, σε ένα σημαντικό βιβλίο του με τίτλο: Ο χαρακτήρας των Ελλήνων, ανιχνεύοντας την εθνική μας ταυτότητα, λέγει τα εξής αποκαλυπτικά: «δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ένα μεγάλο μέρος της κακοδαιμονίας μας, των εθνικών μας συμφορών, οφείλεται στην έλλειψη ιστορικών γνώσεων, που αποτελούν μαθήματα πολύτιμα. Διδάγματα αιώνια για την επιβίωσή μας στο μέλλον, ιδίως για τους ηγέτες μας και εννοώ κυρίως τους πολιτικούς και στρατιωτικούς, γιατί αυτοί προπάντων χειρίζονται τις τύχες του έθνους.

Οι θετικές ιστορικές γνώσεις και όχι η φτηνή πατριδοκαπηλική ρητορεία, πρέπει να είναι η απαραίτητα και συνεχής τροφή τους, το μάννα τους».

Είναι αυτονόητο, λοιπόν, ότι αυτός ο ορίζοντας, σήμερα έχει ιδιαίτερη σημασία, όχι μόνο γιατί μας φέρνει πρόσωπο με πρόσωπο με την εθνική μας αυτογνωσία - τούτη η θεώρηση μονοσήμαντη και στερεότυπη, για να μην πω αυτάρεσκη μεγαλαυχία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί – αλλά γιατί πραγματικά μέσα από αυτήν, της γνώσης του άμεσου ιστορικού παρελθόντος μας - τι νομίζεται ότι μας χωρίζει από τα πρόσωπα της Άλωσης της Πόλης, έξι γενεές μας χωρίζουν από τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, τη γενιά των «παππούδων μας», καθώς κάπου στα γραπτά του λέγει ο μακαριστός παπα-Γιώργης Μεταλληνός - αποκτά υπόσταση, αξιοσύνη, παρουσία ο τωρινός μας πολιτισμός, η τωρινή μας γλώσσα και παράδοση.

Ο αείμνηστος Βασίλειος Τατάκης, πολύ παραστατικά, στο έργο του: Σκούφος, Μηνιάτης, Βούλγαρις, Θεοτόκης, γράφει ότι, «η ζωή του Ελληνισμού είναι ένα περπάτημα συνεχές, με μεταβολές κάποτε βαθιές, αλλά χωρίς απότομες διακοπές. Λαός με παλαιότατη ιστορική συνείδηση παρουσιάζει, από χιλιετηρίδες τώρα, το φαινόμενο της βαθμιαίας δημιουργίας νέων μορφών, χωρίς ριζική διάσπαση της συνέχειας». Τούτη η ιστορική συνέχεια, μπορεί κανείς να τη δει σε γεγονότα που σημάδεψαν την πολυτάραχη και μακρόσυρτη ιστορική πορεία του Ελληνισμού, όπως είναι η Άλωση της Πόλης.

Ασχέτως κι αν σήμερα ο νεοελληνικός ραγιαδισμός έχει παντελώς αφαιρέσει την ιστορική μας αυτοσυνειδησία, φρονώ πως η Άλωση της Πόλης, για όποιον έχει έστω ολίγα ψήγματα ιστορικού αισθητηρίου, οφείλει να τον προβληματίζει. Κι αυτό για ένα βασικό λόγο: το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας σήμανε και το τέλος της οικουμενικής συνείδησης του Ελληνισμού, της Ρωμανίας, κατά τον πάντα ευαίσθητο λόγο του μακαριστού παπα - Γιώργη Μεταλληνού.

Αξίζει κανείς να γνωρίζει την εικόνα που είχαν οι Βυζαντινοί Έλληνες λίγο πριν την Άλωση. Η αίσθηση το τέλους της Κωνσταντινούπολης, για τους Ρωμηούς κατοίκους του πρώτου μισού του 15ου αιώνα, θεωρήθηκε ως αντανάκλαση φυσικών φόβων, που προέρχοταν από την εμπειρία τόσων πολλών επιθέσεων και πολιορκιών ακόμη και πριν από εκείνη της Λατινικής κατάληψης του 1204.

Προσεκτική ανάλυση των πρωτογενών πηγών καταδεικνύει πως σκοτεινές και αλλότριες δυνάμεις καταστροφής και διαφθοράς της ιδιωτικής και δημόσιας βυζαντινής κοινωνίας ενέδρευαν παντού, εξωθώντας τον επίλεκτο λαό της Νέας Ιερουσαλήμ να εκπίπτει από την υψηλή κλήση στην οποία είχε κληθεί. Για το λόγο αυτό δεν ήσαν λίγοι οι βυζαντινοί λόγιοι που πίστευαν ότι κάθε εσωτερικός ή εξωτερικός εχθρός, όπως η πανώλη, ο πόλεμος, ακόμη και οι σεισμοί, αποτελούσαν θεϊκή παρέμβαση, ως τιμωρία για τις αμαρτίες που είχαν διαπραχθεί.
Ο Ιωσήφ Βρυέννιος, ο πυρίπνους σοφός διδάσκαλος, γνωστός από τη ρήση του «ουκ αρνησόμεθά σε, φίλη Ορθοδοξία, ου ψευσόμεθά σου, πατροπαράδοτον σέβας», στον 14ο αιώνα, όταν το κακό της πτώσης της Βασιλεύουσας φαινόταν μη αναστρέψιμο, με λεπτομερή τρόπο καταγράφει την αντίσταση ολίγων Βυζαντινών στην κατάσταση διαφθοράς, στην οποία όπως παραπάνω ετόνισα, είχε περιέλθει μεγάλο μέρος του βυζαντινού λαού: «Αν η εικόνα των τιμωριών που μας επιβάλει ο Θεός, προκαλεί αμηχανία και σύγχυση, ας αναλογιστούμε τους παραλογισμούς μας και τότες θα εκπλαγούμε γιατί ακόμη δεν μας κτύπησε κεραυνός…

Παραπονιόμαστε στο Θεό είτε βρέχει είτε δε βρέχει, είτε κάνει κρύο είτε κάνει ζέστη, πως δίνει πλούτο στον ένα ενώ αφήνει τον άλλο φτωχό, πως πνέει νοτιάς ή έρχεται καταιγίδα από βοριά, και εντελώς απλά μεταμορφωνόμαστε σε αδιάλλακτους δικαστές του Θεού. Πολλοί από μας αδιάντροπα βλασφημούν την Ορθόδοξη πίστη, το Σταυρό, το Νόμο, τους αγίους, τον ίδιο το Θεό, όταν ακόμη κι ένας άπιστος δε θα έκανε τόσο πολύ…

Αυταπατόμαστε όταν πιστεύουμε στους αστρολόγους, πως η ύπαρξή μας δηλαδή κατευθύνεται από τις Ώρες, την Τύχη, τις Μοίρες, την Ειμαρμένη, τα σημάδια του Ζωδιακού Κύκλου και των Πλανητών. Είμαστε βέβαιοι πως οι Νηρηίδες ζουν στη θάλασσα και πως Στοιχειά υπάρχουν παντού…

Προσέχουμε τα όνειρα και πιστεύουμε πως λένε το μέλλον. Κρεμάμε φυλακτά στο λαιμό μας και εξασκούμε τη μαντεία… Απομακρυνόμαστε ακόμη πιο πολύ και από την αρετή ψάχνοντας συνεχώς το κακό… Αυτές και άλλες είναι οι αμαρτίες που μας καθιστούν αξίους των τιμωριών μας, με τις οποίες ο Θεός μας επισκέπτεται ως πληρωμή γι’ αυτά τα λάθη και άλλες ίσης βαρύτητας κακοήθειες. Έτσι τιμωρεί ο Θεός το λαό Του».

Η περιγραφή αυτή μαρτυρά την αίσθηση πως το πλήθος των αμαρτιών της Πόλης έκαμε αναπόφευκτη τη θεία εκδίκηση, και δεν υπάρχει αμφιβολία πως για τους βυζαντινούς το τέλος της, πέρα από οποιαδήποτε ιστορική ερμηνεία, προήλθε και μέσα από ένα ισχυρό κτύπημα εσωτερικών εχθρών, έχοντας εσχατολογική διάσταση.

569 χρόνια έχουν περάσει από την Άλωση της Πόλης. Αν το σημερινό μνημόσυνο και η ενθύμηση γι’ αυτήν έχουν κάποια αξία, ας τη δούμε κάπως έτσι: αναμφίβολα η πρόκληση της Ιστορίας για τον ελληνικό λαό, είναι ο «Μαρμαρωμένος Βασιλιάς», όχι τόσο ως ανάγκη επανασύνδεσης με το ιστορικό μας παρελθόν, αλλά όπως ορθά σημειώνει ένας μελετητής αυτής της περιόδους «ως έσχατη υπόμνηση ότι οι Έλληνες δεν αποτελούν έναν απλό λαό της Ευρώπης, αλλά τον ένα και μοναδικό φορέα του άλλου κέντρου της οικουμένης, το αντίβαρο στη βαρβαρότητα των Δυτικών».

Ας μην ξεχνάμε ότι η Πόλη δεν αλώθηκε μόνο το 1453, αλλά και το 1204, με την Τέταρτη Σταυροφορία, τότε που, εκτός από την Πόλη, σε άλλα σημεία της Αυτοκρατορίας άρχιζε να ανθίζει η εποχή των Παλαιολόγων.

Ο μεγάλος Κρητικός Νίκος Καζαντζάκης, ευρισκόμενος στον Μυστρά και συναντώντας τον Φώτη Κόντογλου να συντηρεί τις τοιχογραφίες των μνημείων του, με τους συνειρμούς και την οξύνειά που τον χαρακτήριζε «αναμερίζει πατωσιές τις θύμησες που στοιβάζονται», συνδέοντας τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο με τα μεγαλεία του μακραίωνης Ιστορίας του Ελληνισμού, τον Μαραθώνα, τη Σαλαμίνα, τη Θερμοπύλες, τον Μυστρά.